Таямніца Трасцянца: чаму мы дагэтуль яе не ведаем?

На гэтым тыдні свет адзначаў дзень Дзень памяці ахвяраў Халакосту. Жалобныя мерапрыемствы з удзелам першых асоб дзяржаў прайшлі ў Аўшвіцы. Мы ўсе ведаем пра яго. А што мы ведаем пра Трасцянец? Чаму беларускі лагер смерці не фігураваў на Нюрнбергскім працэсе?

Ігар Кузняцоў, кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры дыпламатычнай і консульскай службы БДУ, распавядае пра тое, чаму на Нюрнбергскім працэсе — міжнародным судзе над былымі кіраўнікамі гітлераўскай Нямеччыны — не было ўзнята пытанне канцлагера Трасцянец.
Каму расследаванне пахаванняў было нявыгадна і што хаваецца за афіцыйнай версіяй?
Яшчэ ў 1960-я гады праз больш за 10 гадоў пасля заканчэння вайны на 18-ым кіламетры Магілёўскай шашы каля вёскі Вялікі Трасцянец быў усталяваны мемарыял памяці 206.500 ахвярам Халакоста.
Адлегласць ад помнікаў да рэальнага месца пахаванняў у Благаўшчыне аказалася больш чым два з паловай кіламетры. І толькі праз 55 гадоў, 22 чэрвеня 2015 года, на месцы канцлагера ў Беларусі быў адкрыты мемарыяльны комплекс «Трасцянец», а 29 чэрвеня 2018 года адбылося афіцыйнае адкрыццё памятнага мемарыяла ў Благаўшчыне ахвярам Халакоста.
Благаўшчына у коле незалежнай гістарычнай супольнасці вядомая трыма масавымі пахаваннямі:
— перыяду сталінскіх рэпрэсій 1937-41-х гадоў,— расстрэламі палітвязняў мінскіх турмаў у ноч з 25 на 26 чэрвеня 1941 года,— нацысцкімі рэпрэсіямі ў перыяд з 1941 па 1943 год.
У 1956 годзе на гэтым месцы, ва ўрочышчы Благаўшчына, побач з 34 равамі, дзе пахаваны ахвяры нацысцкай акупацыі, была закладзена гарадская звалка — палігон цвёрдых бытавых адходаў.
На думку Ігара Кузняцова, кандыдата гістарычных навук, які спецыялізуецца на расследаванні рэпрэсій у Савецкім Саюзе і Беларусі, звалка закліканая была замаскіраваць месца, дзе ў даваенны час, падчас сталінскіх рэпрэсій 1937-38-х гадоў, НКУС масава расстрэльваў савецкіх грамадзян.
Пазней сметнік закрылі і гара смецця паступова зарасла хмызнякамі. Сёння можна меркаваць, што і афіцэраў польскага войска ў 1940 годзе маглі расстраляць тут.
— З моманту адкрыцця мемарыяла штогадовае ўскладанне памятных вянкоў і кветак стала дзяжурным мерапрыемствам: за пэўнымі дзяржаўнымі арганізацыямі замацаваны абавязак урачыста ўскладаць вянкі ў памяць пра ахвяр Халакосту.
Цікава, што нават на адкрыцці мемарыяла прымудрыліся ускласці вянок «памяці савецкіх грамадзян і воінаў Чырвонай Арміі». Але пры чым тут салдаты Чырвонай Арміі? У раёне Благаўшчыны спачываюць партызаны-падпольшчыкі, вязні мінскага гета і дэпартаваныя з Заходняй Еўропы габрэі, — сцвярджае Ігар Кузняцоў.
Дык чаму ж так доўга не было мемарыяла?
Аб лагеры Трасцянец было вядома ўсім. У 1943 году нацысты пры адступленні прыгналі ваеннапалонных, якія выкопвалі парэшткі з гэтых равоў і спальвалі. Але праз тыдзень пасля вызвалення Мінска, у ліпені 1944 года, было праведзена першае даследаванне мясцовасці:
— На месца канцлагера прыехала Дзяржаўная Надзвычайная Камісія СССР і ўбачыла такую ​​карціну — на мясцовасці былі бачныя авалы 34 магіл, якія апынуліся запоўненыя на метр-паўтара попелам спаленых парэшткаў і фрагментамі чалавечых костак.
Дакументаў, па якіх можна было ўсталяваць дакладную колькасць ахвяр, не было. І тут з'яўляецца першая лічба — 476 тысяч расстраляных у Благаўшчыне, у крэмацыйнай яме спалены парэшткі яшчэ 68 тысяч чалавек, а ў хляве ў Малым Трасцянцы згарэла яшчэ 2 тысячы чалавек.
Праз тыдзень пасля пачатку вывучэння пахаванняў камісія называе агульную лічбу ахвяр — 540 тысяч. Пры лічбе ў 540 тысяч ахвяраў канцлагер Трасцянец аўтаматычна становіцца адным з самых буйных канцэнтрацыйных лагераў Еўропы і, такім чынам, справу трэба перадаваць у міжнародны суд — на Нюрнбергскі працэс.
Але лічбы былі моцна завышаныя з меркантыльных меркаванняў — чым большы страт, тым вышэйшая кампенсацыя. Была ўстаноўка — лічбу павялічваць, яны павялічылі, але потым, калі стала зразумела, што справу прыйдзецца перадаваць на Нюрнбергскі працэс, лічбы сціпла знізілі да той, якая і цяпер усюды фігуруе, — да 206 тысяч.
Вось тут і ўзнікае пытанне: чаму савецкія ўлады пабаяліся і не захацелі, каб адзін з найбуйнейшых канцлагераў Еўропы фігураваў на Нюрнбергскім працэсе?
— Калі выказаць здагадку, што гэтае пытанне было б вынесена на Нюрнбергскі працэс, пры любой колькасці ахвяр, на месца пахаванняў накіравалі б міжнародную камісію, прадстаўнікоў Чырвонага Крыжа. І былі б пачаты эксгумацыйныя працы, якія б пацвердзілі на міжнародным узроўні вельмі няёмкую для СССР версію, што на гэтым месцы пахаваныя як ахвяры расстрэлаў перыяду нацысцкай акупацыі, так і ахвяры даваенных сталінскіх рэпрэсій.
Акрамя таго, адразу б лічба рэзка паменшылася, бо нават сучасныя нямецкія даследчыкі знаходзяць пацверджанні ў нямецкіх дакументах і называюць лічбу па Благаўшчыне ў 60 тысяч ахвяраў нацыскай рэжыму. Прычына таго, што пытанне канцлагера Трасцянец не выносілася савецкімі ўладамі на Нюрнбергскі працэс, выключна ідэалагічная, — лічыць Ігар Кузняцоў. І дадае:
— Яшчэ адзін важны момант звязаны з тым, як Надзвычайная Камісія праводзіла даследаванні пахаванняў, вынікам якіх стала выснова, што, да прыкладу, у крэмацыйнай печы было знішчана больш за 47 тысяч чалавек. Методыка даследавання, аказваецца, была такой: НДК апытала мясцовых жыхароў, якія сказалі, што з Мінску, у раён гэтай печы, ездзілі машыны. Далей падлічылі колькасць машын, памножылі на колькасць дзён і атрымалі лічбу ў 47 тысяч чалавек.
Здымкі 1944 года пацвярджаюць фальсіфікацыі, на іх члены дзяржкамісіі вывучаюць крэмацыйную яму-печ. На здымку бачна, што сцены гэтай печы зробленыя са звычайнага бярвення, а тэмпература ў крэмацыйнай яме-печы можа дасягаць 900 градусаў. У якасці абліцоўвання сцен не выкарыстоўвалі камень ці метал, выкарыстоўвалі дрэва, якое маментальна б згарэла.
У некаторых крыніцах апісваецца, што крэмацыя трупаў адбывалася так: на рэйкі кідалі трупы, знізу падпальвалі дровы ці нафтапрадукты, але тэмпературу гарэння нафты ніяк нельга звязаць з крэмацыйнай печчу ў Малым Трасцянцы, якая была проста не прызначана для спалення такой колькасці трупаў.
Знізіўшы лічбу, улады закрылі пытанне, хоць на Нюрнбергскі працэс можна было выносіць справу і пра 206 тысяч ахвяр, але ад гэтай ідэі адмовіліся па адной простай прычыне — наяўнасць старонніх пахаванняў.
Па сведак жыхароў Вялікага Трасцянца, у перадваенныя гады каля вёскі знаходзілася некалькі баракаў, абнесеныя калючым дротам, куды прывозілі людзей і пазней вывозілі на расстрэл.
У 1999-2000-х гадах пачаліся папярэднія працы на тэрыторыі ўрочышча Благаўшчына ў якасці падрыхтоўкі да мемарыялізацыі. 52-і спецыялізаваны батальён Міністэрства абароны, які займаецца пошукавымі работамі, пачаў праводзіць раскопкі на тэрыторыі меркаваных даваенных пахаванняў.
Але ўжо праз 2 дні працы спынілі, і батальён перамясцілі ў раён вёскі Шышкоўка. Ніякіх паведамленняў пра знаходкі не было.
Калі ў 2016 годзе з Германіі і Аўстрыі паступіла ініцыятыва ўвекавечыць памяць дэпартаваных габрэяў, пачаліся перамовы, вырашалася пытанне — як мемарыялізаваць тэрыторыю? Усталяваць мемарыял толькі ахвярам нацызму або пачаць паўнавартасныя раскопкі? Ад ідэі паўнавартасных раскопак хутка адмовіліся. Я думаю, усё па той жа прычыне — праўда пра савецкія расстрэлы ўладзе і сёння не патрэбна.
Калі вы сёння прыязджаеце ў мемарыяльны комплекс «Трасцянец», якія асацыяцыі ўзнікаюць, калі вы яго бачыце? Стылізаваныя вагоны, дэпартацыя габрэяў з Заходняй Еўропы — на гэтым настойваў нямецкі бок ...
Хоць у рэчаіснасці, з агульнай, афіцыйна заяўленай лічбы ў 206 тысяч ахвяраў, дэпартаваных габрэяў было ўсяго 23 тысячы, і ўсе яны вядомыя па прозвішчах. А што астатнія 178 тысяч?..
Перад уладамі стаяў нялёгкі выбар — ці рабіць акцэнт толькі на габрэях, альбо зрабіць агульны мемарыял для ўсіх ахвяраў рэпрэсій. У выніку мы маем мемарыял дэпартаваным габрэям з Заходняй Еўропы. Але гэта не мемарыял ахвярам Трасцянца.
З прынцыпу гістарычнай аб'ектыўнасці трэба было вырабіць на мемарыял 23 тысячы прозвішчаў дэпартаваных, вядомыя на дадзены момант не больш за 500 імёнаў расстраляных жыхароў БССР, і пачаць публічныя і адкрытыя раскопкі.
Толькі так можна было дакапацца да праўды.
Яна Чарняўская, belaruspartisan.by