Віржыні Шыманец: Не трэба шмат намаганняў, каб быць «чужым» у Беларусі

Грамадства

Французская даследчыца Віржыні Шыманец у сваім інтэрв'ю для «Новай Еўропы» разважае пра сувязь нацыяналізму і дыктатуры, постаці чужынца ў беларускай культуры, нарэшце, аб ультраправым дыскурсе, у якім, як аказваецца, няма нічога спецыфічна беларускага.



szymaniec.jpg

Віржыні Шыманец

Нацыяналізм, расізм, дыктатура 


— Ваша апошняя кніга «Усходнеславянская ідэалагічная канструкцыя. Мовы, расы і нацыі ў Расіі XIX стагоддзя» (2013) прысвечана таму, як канструявалі ідэнтычнасць у Расійскай імперыі ў ХІХ стагоддзі, з акцэнтам на тым, што адбывалася ў Беларусі і Украіне. Як Вы думаеце, наколькі вострай сёння ў Беларусі з'яўляецца праблема нацыянальнай ідэнтычнасці і якія ўрокі асэнсавання гістарычнага вопыту ХІХ стагоддзя нам маглі б быць карыснымі сёння? Наколькі карысны сама размова пра нацыянальную ідэнтычнасьць?
 — У маёй апошняй кнізе я старалася не гаварыць аб «нацыянальнай ідэнтычнасці» у тых месцах, дзе праблема тычылася менавіта стварэння «рускай расы», неабходнай для падтрымання самадзяржаўя і магутнасці Расійскай імперыі. І потым, прыхільнікі расавай тэорыі XIX стагоддзя не выкарыстоўвалі паняцце «нацыянальная ідэнтычнасць». Гэтыя спадары - я выявіла ўсяго толькі адну жанчыну - славістку, якая працавала ў 1850 годзе, - былі больш катэгарычнымі. Яны былі апантаныя ідэяй барацьбы супраць «эгалітарнага мыслення», і мы часта забываемся, што іх шырокія даследаванні, якія праводзіліся таксама ў Еўропе, былі накіраваны на тое, каб знішчыць дэмакратычную думку як такую.
Сёння ў вашым рэгіёне слова «раса» нярэдка замяняецца тэрмінам, які выконвае тую ж самую стратэгічную функцыю, - словам «этнас». У «этнасе» не больш навуковага сэнсу, чым у паняцці «раса», аднак ён валодае не меншай палітычнай эфектыўнасцю, што і «раса» ў XIX стагоддзі. Гісторыя XIX стагоддзя паказвае, што любая дыктатура мае патрэбу ў тым, каб яе мыслілі як чысты прадукт «прыроды», несумненна, ніжэйшай ў адносінах да тых, хто ёй падпарадкоўваецца.

Размова аб «нацыянальнай ідэнтычнасці» беларусаў, гэта значыць аб тым, якая іх «прырода», у поўнай меры суправаджаў працэс усталявання дыктатуры ў сучаснай Беларусі. Сёння гэтыя размовы не маюць іншай мэты, акрамя як падтрымання існуючых уяўленняў аб грамадстве, бо маецца пэўны стратэгічны інтарэс у тым, каб прымусіць усё насельніцтва думаць, што прыродная спецыфіка людзей вызначае іх палітычнае адзінства: што няма неабходнасці ў партыях, парламенце або празрыстых выбарах .


Даследаванні гісторыі XIX стагоддзя вучаць нас таму, што тыя, каго мы лічым падначаленымі народамі, ніколі не мелі іншых правоў, акрамя як валодаць «нацыянальнай ідэнтычнасцю».
— Наколькі сёння актуальны аналіз адносінаў паміж нацыяналізмам і расізмам? Ці ёсць спецыфіка ў гэтых адносін у нашым рэгіёне і ў Беларусі ў прыватнасці? Наколькі (дзе, у якіх сферах жыцця) паняцці нацыі і расы працуюць у сённяшняй Францыі (і Еўропе)?
 — Стваральнікі расавай тэорыі XIX стагоддзя вызначалі нацыі на аснове адносін роўнасці, якія яны паслядоўна ўсталявалі паміж «расамі» і мовамі. Беларускі нацыяналізм, у прыватнасці, нарадзіўся з расавых даследаванняў, якія праводзіліся Расійскай імперыяй, і таму не меркавалася, што ён стане антырасійскім. Тое, што ён у выніку такім стаў, азначае, што, у прынцыпе, няма супярэчнасці ў выкарыстанні палажэнняў прарасейскага рускага нацыяналізму на карысць антырасейскага рускага нацыяналізму. Для гэтага неабходна ўсяго толькі памяняць месцамі палярнасці, але не ставіць пад сумнеў саму ідэю расы, якая знаходзілася ў аснове паняцця агульнага рускага народа.
Ні адна з беларускіх кніг па гісторыі не даследуе дадзены феномен сур'ёзна, як і тое, што пачынаючы з XIX стагоддзя рускія антырасейскія нацыяналізмы, няхай гэта будзе беларускі або ўкраінскі нацыяналізм, застаюцца цалкам падпарадкаваныя логіцы ўзнікнення рускасці і тым самым падтрымліваюць імперскую сістэму мыслення, супраць якой яны мелі намер змагацца. Выйсці са складу імперыі азначала б вызваліцца ад ідэі, што ў нас саміх рускасць больш дасканалая, чым у нашых суседзяў па хаце.

Францыя валодае таксама унікальнай гісторыяй ў пытанні расы і нацыі, бо ў пэўны момант яна ператварылася ў імперскую рэспубліку. З аднаго боку яна падарыла XIX стагоддзю самых вялікіх тэарэтыкаў расы і імперыі. З іншага боку яе рэспубліканская гісторыя глыбока ўкараніла ідэю «права зямлі», нягледзячы на тое, што яно па-сапраўднаму ўжывалася, больш ці менш выбарачна, толькі ў метраполіі. Да гэтага часу «права зямлі» аспрэчваецца рознымі ультракансерватыўнымі групоўкамі, якія de facto прывязваюць нацыяналізм да расізму, сцвярджаючы, што быць французам - гэта пытанне «правы крыві» і «прыроды», а не выбару.

Беларуская культура ў Беларусі і за яе межамі


— У 1999 годзе вы спрыялі пастаноўцы ў Францыі «Чарнобыльскай малітвы» Святланы Алексіевіч. Як Вы ставіцеся да спрэчак у Беларусі сярод часткі культурнай эліты пра тое, што Алексіевіч «не наша» пісьменніца, а «савецкая», «руская»?
 — Па сутнасці, Святлана Алексіевіч не «ваша» пісьменніца. Як чалавек, яна «вам» не належыць. Яе не трэба блытаць з яе творамі, у тым сэнсе, што ў яе, як у асобы, ёсць свае якасці і недахопы, якіх няма ў яе твораў. Нягледзячы на папрокі, якія не маюць дачынення да літаратуры, з боку часткі беларусаў, хацелася б, каб з асобай Святланы Алексіевіч перасталі паводзіць гэтак жа дрэнна, як часам паводзяць сябе з неадушаўлёным тэкстам. Наогул, яе тэксты ўжо даўно з'яўляюцца часткай сусветнай літаратурнай спадчыны. І гэта не таму, што яны напісаны на рускай ці таму, што Святлана Алексіевіч - «савецкая» пісьменніца, але таму, што дзясяткі «праваднікоў» (passeurs) заклапочаныя тым, каб перавесці яе кнігі на дзясяткі іншых еўрапейскі моў.
Калі аўтара перакладаюць, то гэта адбываецца таму, што яго творы не пакідаюць нас абыякавымі, таму, што чытаючы арыгінал, мы чуем, як ён гучыць на мове перакладу.

Культурная эліта, пра якую вы кажаце, не чуе на беларускай мове тое, што Святлана Алексіевіч піша на рускай. І, дарэчы, я сумняваюся, што гэтая эліта ставілася б лепш да Святланы Алексіевіч, калі б яна пісала па-беларуску. Нават Васіль Быкаў, паміраючы, разумеў, што ён ня быў «вашым». І гэта нягледзячы на тое, што ён пісаў па-беларуску і займаў антысавецкую пазіцыю. На самой справе, не трэба прыкладаць шмат намаганняў, каб быць «чужым» у Беларусі . Постаць чужога і / або выгнанца нават стала адной з асноўных рыс сучаснай беларускай культуры.


— А якія шанцы беларускай культуры атрымаць знешняе прызнанне? Неабходна яно наогул? Наколькі беларуская культура ўпісана сёння ў еўрапейскі кантэкст?
 — Дакладна такія ж пытанні сёння задаюць французскія рэжысёры, пытаючыся пра шанцы французскага кіно дамагчыся поспеху на міжнародным узроўні. Адказ просты: у параўнанні з Галівудам a priori шанцаў няма. Калі ў кагосці ўсё яшчэ атрымліваецца зняць фільм у Францыі, дык гэта толькі дзякуючы дапамозе французскай дзяржавы, якая імкнецца зрабіць усё магчымае і дзейнічае са згоды прафесіяналаў, не выступаючы супраць іх. У Беларусі сітуацыя іншая. Тут underground і людзі, якія адчуваюць сябе чужымі ў грамадстве, выступаюць супраць таго бачання культуры, якое ім прапануе дзяржава. Некаторыя з іх зрабілі шмат для прызнання беларускай культуры ў Еўропе і на міжнародным узроўні, не маючы пры гэтым неабходнай фінансавай падтрымкі.

На працягу двух апошніх дзесяцігоддзяў беларуская дзяржава ў асноўным перашкаджала ўсім далёка ідучым творчым праектам, замяняючы паняцце «беларускай культуры» на паняцце «дзяржаўнай ідэалогіі», якое да гэтага часу функцыянуе як нешта «натуральнае» і для якога распаўсюджванне ультракансерватыўнага мыслення з'яўляецца асноўнай задачай.


Мастацкія творы, якія выступаюць з праектам «закрытага» для іншых грамадства, ні па якіх разумных прычынах не могуць быць інтэграваныя ў тое, што вы называеце «еўрапейскім кантэкстам»,  да таго часу, пакуль дадзены кантэкст сам не стане досыць кансерватыўным для таго, каб прыняць настолькі абмежаванае і эсэнцыялісцкае паняцце «культуры».

Беларускае грамадства, патрыярхат і ультракансерватыўны дыскурс


— Вы былі сааўтарам кнігі «Беларусь: механіка адной дыктатуры» (2007). У рэцэнзіі на яе гаворыцца, што аўтары паспрабавалі ўпісаць тое, што адбываецца ў Беларусі, у больш шырокі кантэкст. З Вашага пункту гледжання, якія плюсы і мінусы беларускага грамадства і дзяржавы сёння, ці з'яўляецца слова «дыктатура» вычарпальным пры апісанні Беларусі і яе будучыні?

— Слова «дыктатура» азначае палітычны рэжым, які ў дадзеным выпадку імкнецца нам навязаць сваё вузкае ўяўленне пра тое, чым з'яўляецца Беларусь і ідэнтычнасць яе жыхароў. Ён патрабуе, у прыватнасці, абапіраючыся на гвалт, аднагалоснасці з нагоды дадзенага прадстаўлення, якім скоўвае усе часткі грамадства. Парадаксальна, але рэжым сцвярджае, што ўнутры беларускага грамадства няма канфліктаў і ў той жа час пастаянна праводзіць палітыку яго ўціхамірвання. Тэрмін «дыктатура» для мяне дастаткова ясны, каб апісаць тое, што адбываецца сёння ў Беларусі. Тым не менш мне здаецца, што ён абсалютна процілеглы паняццю будучыні. Я не бачу ў ім недахопаў і пераваг і адначасова ўваходжу ў лік тых, хто спадзяецца, што аднойчы гэты тэрмін перастане быць актуальным.


— У 2003 годзе выйшаў зборнік артыкулаў «Жанчыны на краі Еўропы» з Вашым тэкстам «Жанчына як сімвал нацыі ў беларускім тэатры мяжы стагоддзяў», у якім вы аналізуеце ўдзел жанчын і рэпрэзентацыі жаночых вобразаў у перыяд нацыянальнага адраджэння пачатку ХХ стагоддзя. Вы кажаце ў тэксце аб патрыярхальнасці і маскуліннасці ў тую эпоху. Сёння ў Беларусі праблему гендэра ўсё яшчэ ўспрымаюць як нешта вонкавае, як тое, што разбурае «традыцыі» , як тое, што прыйшло з Захаду. З чым гэта можа быць звязана і ці можна змяніць гэта ўспрыманне?
 — Я думаю, што ў першую чаргу ў сваім тэксце я казала пра спосаб, пры дапамозе якога жаночыя ролі выкарыстоўваліся ў тэатры для стварэння ладу беларускай нацыі. З гэтага пункту гледжання самым цікавым творам з'яўляецца Паўлінка Янкі Купалы. Патрыярхат, сапраўды, адна з цэнтральных тэмаў у п'есе, якая ў сваёй арыгінальнай версіі дрэнна заканчваецца для гераіні, якая ўвасабляе нацыю. Тым не менш, у п'есе Паўлінка Янка Купала не крытыкуе маскуліннасці. Калі гаворка ідзе аб сістэме панавання, у якой у поўнай меры ўдзельнічаюць многія жанчыны, пад пытанне ставіцца не мужчынская «прырода» як такая. Тое, што ставіцца пад пытанне, - гэта праблема самавольства ўлады, якая, часцей за ўсё, звязана з зусім іншымі прычынамі.
Некаторыя ідэі, якія прыйшлі з gender studies, спрыялі ўсталяванню сувязі паміж паняццямі патрыярхата і дыктатуры, падаючы цікавы інструмент крытыкі для мноства сучасных Паўлінак. Вядома, можна з падазрэннем ставіцца да тых, хто абапіраецца на паняцце гендэра, каб вывучаць і выкрываць сучасныя формы панавання, абвінавачваючы іх у служэнні Захаду і ў жаданні знішчыць «традыцыі».

Але гэта класічныя аргументы, якія не маюць ніякай «беларускай» спецыфікі і аўтары якіх спакон веку супрацьстаяць тым, хто хоча рухацца наперад. Заўсёды знойдуцца людзі, якія спасылаюцца на традыцыі і «нацыянальны» характар ​​перакананняў, каб сцвярджаць, што зямля плоская.


Адзіны адказ адмаўленню і прамовам, які прапаведуюць ісціну без аргументаў і доказаў, - гэта казаць тое, якімі рэчы ёсць на самой справе.
— У нас у Беларусі мясцовыя кансерватары малююць вобраз Францыі і Еўропы , які цалкам складаецца з стэрэатыпаў сённяшняга дня: «ісламскае засілле», « гомасэксуальная Еўропа» і гэтак далей. Як Вы думаеце, чаму ў Беларусі менавіта так глядзяць на Еўропу? З чым гэта можа быць звязана? Наколькі і чаму тым самым спрашчаецца вобраз Францыі і Еўропы?

— Слова «кансерватар» мне здаецца даволі слабым. Гэта ультракансерватыўны дыскурс. Ультракансерватары ў Беларусі абараняюць тыя ж прынцыпы, што і ультракансерватары ў Францыі і іншых краінах. Яны цалкам сумяшчальныя адзін з адным і з'яўляюцца часткай адной і той жа сеткі. Яны падзяляюць адны і тыя ж погляды, а таксама схільныя бачыць у Еўропе нячыстую сілу. Нядаўна я нават чытала ў рускай прэсе выступ аднаго рэлігійнага дзеяча, які параўноўваў Еўропу з «светам сатаны».


Ралан Барт казаў быў, што распазнаць стэрэатып можна ў тым выпадку, калі тое, што вам кажуць, выклікае жаданне пайсці спаць. Калі мне кажуць пра «панаванне ісламу», я пазяхаю. Калі мне кажуць «гомасэксуальная Еўропа», я пачынаю драмаць. Калі гутаркі даходзяць да «свету сатаны», то я ў асноўным ужо моцна сплю.
***
Віржыні Шыманец (Virginie Symaniec) (нар. у 1968) - даследчыца беларускага тэатра, лінгвіст, гісторык. Жыве ў Парыжы. Аўтар кніг на французскай: «Беларусь: механіка адной дыктатуры» (2007, сумесна з Ж-Ш. Лальманам), «Усходнеславянская ідэалагічная канструкцыя. Мовы, расы і нацыі ў Расіі XIX стагоддзя» (2013). На працягу 10 гадоў ўзначальвала парыжскую асацыяцыю «Беларускія перспектывы». У 2011 годзе заснавала выданне Le Ver à Soie ў Парыжы. Пляменніца Івонкі Сурвілы.
Пытанні рыхтавалі Аляксей Братачкін і Вольга Шпарага. Пераклад з французскай Віталя Шчуцкага
n-europe.eu