Феміністка ў хустцы. Памяці летувіскай пісьменніцы Жэмайце

7 снежня спаўняецца сто гадоў са дня смерці Жэмайце (1845-1921), выбітнай летувіскай пісьменніцы, класіка рэалізму, асветніцы, народніцы, суворай антыклерыкалкі і змагаркі за жаночыя правы.

Многім Жэмайце вядомая хмурным выглядам са школьных падручнікаў ці адналітавай банкноты, калі ў Літве яшчэ абарачаліся літы. А таксама яна вядомая многім дзякуючы сваёй адвечнай хустцы — летувісы часта называюць Жэмайце «наша феміністка ў хустцы». Cлаба ведаюць яе беларусы: перадусім таму, што не перакладзеныя яе творы на беларускую. Вялікі помнік Жэмайце бачны ўсім, хто прагульваецца ўздоўж праспекта Гедыміна ў Вільні. Творчасць і жыццё пісьменніцы захапляюць і ўражваць неверагоднай траекторыяй вычынаў і пакут. Пісьменніца з'яўляецца адным з тых ключоў, які дапамагае адкрыць летувіскую культуру наогул. Яна сімвалізуе ўсё летувіскае нацыянальнае Адраджэнне канца 19-пачатку 20 стст.
1. Сапраўднае імя пісьменніцы — Юлія Бэнюшавічуце-Жыманцене. Псеўданім Жэмайце (на летувіскай мове гэта азначае «жмудзянка», «жамойтка», бо пісьменніца паходзіла са Жмудзі) быў дадзены ёй мовазнаўцам Ёнасам Яблонскісам. Падчас рэдагавання першага твору пісьменніцы (апавяданне «Восеньскі вечар»), напісанага хутчэй на жамойцкай гаворцы, Ё. Яблонскас прапанаваў падпісаць тэкст імем Жэмайце. Так, з 1895 года мянушка стала псеўданімам, якім ахвотна падпісвалася пісьменніца.
2. Атрымала хатнюю адукацыю па-польску. І дома, і ўсё атачэнне размаўлялі па-польску. Ведала французскую мову. Аднак галоўным «універсітэтам» пісьменніцы стане жыццё, праца і адкрыццё летувіскай справы.
3. У маладосці спрабавала пісаць па-польску, вяла дзённік «Swoje pamiętniki». Пісаць жа ўсур’ёз стала досыць позна: першы твор пісьменніцы выйшаў у свет, калі ёй было 49 гадоў. Усяго напісала больш за 350 твораў малой прозы і драматургіі. Вялікага жанру не любіла, адрознівалася лаканічнасцю, сцятасцю і ёмістасцю слова. Мова пісьменніцы вельмі эстэтычная, з процьмай жамойцкіх слоў, цікавых архаічных выразаў, што вельмі ўскладняе перакладчыцкую працу яе твораў.
4. Жэмайце паходзіла са збяднелай шляхты. Праўда, ад шляхты засталася толькі назва — усё жыццё будучай пісьменніцы даводзілася цяжка працаваць і залежаць ад волі і капрызаў багацейшых сваякоў. Матэрыяльны стан пахіснуўся і пагоршыўся асабліва пасля 1863 года, калі шляхта згубіла свае зямельныя ўладанні. Жэмайце павінна была шукаць службу. Яна належала да катэгорыі, якую ў народзе смехам называла «шляхцянка-сялянка».
Жэмайце рана выйшла замуж і нарадзіла 7 дзяцей, але сапраўднае каханне пазнала толькі ў 60 гадоў. У дваццаць гадоў пабралася шлюбам з былым прыгонным селянінам Лаўрынасам — гэта лічылася мезальянсам, многія адгаворвалі яе ад гэтага кроку. Такім парадкам, у дваццаць гадоў маладая Юлія звязалася з «мужыком» і развіталася са шляхтай. З «Аўтабіяграфіі», якая выйшла ўжо пасля смерці пісьменніцы, можна даведацца, як цяжка і нешчасліва жыла Жэмайце з мужам, які не дапамагаў ёй і не падтрымліваў. Кожную цяжарнасць яна адкрывала для сябе ў слязах. Гэта цяжкі досвед «шляхцянкі-сялянкі» паўплывае потым на далучэнне Жэмайце да фемінісцкай справы.
5. Да смерці мужа ў 1900 годзе літаратурная муза пісьменніцы літаральна маўчала. Нешта яна пісала ў стол, друкаваліся дробязі. А пасля смерці мужа адбыўся прарыў: Жэмайце захапілася літаратурай і ўсе сілы скіравала на пісьмо, летувіскае «адраджэнне» і жаночае пытанне. Позна далучыўшыся да летувіскага «адраджэння», пісьменніца імгненна ператварылася ў ключавую постаць летувіскага культурнага руху.
6. На пачатку ХХ ст. Жэмайце актыўна ўключылася ў жаночы рух. У 1907 годзе ў Коўне стала чальцом аргкамітэта Першага кангрэса жанчын Летувы, на якім выступіла з дакладамі «Аб жаночым п’янстве» і «Аб крыўдзе, што робіцца сялянкам». Якраз падчас выступаў заявіла, што «жанчыны з'яўляюцца нявольніцамі сваіх бацькоў, мужоў і сыноў» — сцвярджэнне, якое пазней стане пастулатам класічнага фемінізму ва ўсім свеце. У 1908 годзе прыняла ўдзел у Кангрэсе жанчын Расіі — была адзінай экзатычнай удзельніцай у хустцы, тады як усе астатнія ўдзельніцы былі апранутыя ў шаўкі і элеганцкія шляпкі.
Фемінізм Жэмайце да ўсяго моцна праявіўся ў мастацкіх творах: самы вядомы твор пісьменніцы «Нявестка» (1896) якраз добра ілюструе цяжкі лёс сялянкі і, да ўсяго, нявесткі, на якой трымаецца дабрабыт сям’і, а сама жанчына з'яўляецца ахвярай патрыярхальнай культуры: яе амаль гвалтам выдалі замуж, узялі за «добры пасаг» і жыццё яе рана завершылася ў выніку невыноснай працы, цяжарнасці і адсутнасці лекара ў патрэбны момант. У апавяданні «Суткусы» пісьменніца стварае своеасаблівую жаночую ўтопію: апісвае жаночую ідэнтычнасць не праз сувязь з мужчынамі, не як нешта іншае, дзіўнае і заўсёды залежнае, а як цалкам цэласную і самадастатковую. Праз гэтае моцнае фемінісцкае пасланне тэкст часта застаецца па-за ўвагай чытачоў. Пісьменніца стварыла і іншыя апавяданні з фемінісцкім пасланнем: «Ева», «Не было ў іх добрай маці», «У месце», «Пан Зыгмантас», «Гультайка» і іншыя. Ва ўсіх творах Жэмайце трапна паказвае маўчанне, цішыню жанчын: ім не даюць слова, за іх выказваюцца і вырашаюць мужчыны. Падаецца, якраз таму Жэмайце і пачала пісаць, каб выказацца і вырашыць за саму сябе і многіх іншых жанчын.
7. У 60 гадоў зведала сапраўднае позняе каханне, якое не магло завяршыцца шчасліва. Бо гэта было каханне да маладзейшага за яе на трыццаць тры гады Канстанцінаса Пятраўскаса, аканома фальварка ў Пузынішках, дзе Жэмайце пэўны час жыла ў пісьменніцы Габрыэлі Пяткевічайце-Біце. Тут і пачалася іх гісторыя кахання, паводле некаторых версій, не толькі платанічнага. Па тагачасных мерках К. Пятраўскас быў стары кавалер, Жэмайце — удава, таму яны былі вольныя рабіць, што пажадаюць. Тая дэталь, што мужчына быў маладзейшы за Жэмайце на 33 гады, не спыніла іх, хоць, як вынікае з іх ліставання, яны вельмі баяліся публічнасці кахання, бо не бачылі будучыні разам. Пасля прызнання ў каханні пісьменніца вязала К. Пятраўскасу шкарпэткі і пальчаткі, дасылала гальштукі ў падарунак. Яны шмат часу бавілі разам: напрыклад, сядзелі ў садзе і размаўлялі. А іх ліставанне — доказ рамантычнай повязі. Хоць лістоў Жэмайце пісала значна больш, лісты Канстанцінаса таксама адрозніваюцца цеплынёй, а часам і ноткамі рэўнасці. Цікава і тое, што Канстанцінас не вынішчыў яе лістоў, хоць яна настойліва прасіла яго пра гэта. Зрэшты, пра іх «раман» ведалі сваякі Жэмайце.
8. Падчас Першай сусветнай вайны актыўна аддалася валанцёрству, каб дапамагчы ўцекачам і пацярпелым ад вайны. У Вільні шмат дапамагала ў прытулку для ўцякачоў на Антакальні. З мэтай сабраць грошы на дапамогу ўцекачам і пацярпелым падчас вайны паехала з выступамі ў ЗША. Нягледзячы на ​​катастрофу «Тытаніка» ў 1911 годзе, Жэмайце зусім не пабаялася плысці ў Амерыку, а калі даведалася, што вось-вось паляцяць самалёты, не пабаялася рызыкаваць і захацела вярнуцца на радзіму на самалёце. Праўда, вярнуцца на самалёце не ўдалося — прыплыла ў Еўропу.
9. Вельмі не любіла Леніна, бальшавікоў, асабліва бальшавічак — называла іх бандытамі. Пры гэтым сама вызначалася як сацыялістка. Таксама крытыкавала летувіскіх палітыкаў клерыкальна-нацыяналістычных пазіцый. У публіцыстычных занатоўках кпіла з палітыка і прэзідэнта Летувы Антанаса Смятоны, абзываючы яго так: «Якога прэзідэнта атрымае Летува — халодны боршч ці скіслую смятану?» Кулінарная двухсэнсоўнасць прозвішча прэзідэнта выклікала насмешку Жэмайце.
10. А яшчэ страшэнна не любіла ксяндзоў, святароў наогул. Жэмайце засталася адной з самых прынцыповых антыклерыкалак Летувы. У сваіх апавяданнях з'едліва высмейвала крывадушніцтва, цягу да багацця і эксплуатацыю цёмных сялян з боку святароў і Касцёлу. Аднак рабіла адно выключэнне — у дачыненні да пісьменніка і ксяндза Томаса Вайжгантаса, бо вельмі цаніла і любіла яго творчасць. Многія творы пісьменніцы прысвечаныя крытыцы ксяндзоў і рэлігіі: «Ахвяраванні св. Юр’ю», «Злоўлены чорт», «На багамолле ў Шыдлаву», «Ксяндзова дабро нячысціку на карысць пайшло». Падчас паездкі ў ЗША пісала занатоўкі і вельмі абуралася тым, што ксяндзы лезуць у палітыку. У сваю чаргу, летувіскія ксяндзы крытыкавалі яе творы і публічна здзекаваліся з «неадукаванай жмудзянкі».

 11. Неад'емны сімвал-аксэсуар пісьменніцы — хустка. Жэмайце ні ў якім разе не адмовілася ад свайго вечнага атрыбуту — хусткі, завязанай вузлом на падбароддзі. Нават у Амерыцы яна не прамяняла яго на капялюш, які ні стараліся тамтэйшыя летувіскі пераканаць яе адмовіцца ад вясковай хусткі. Пісьменніца злавалася і гаварыла, што нават на прыём да прэзідэнта ЗША пайшла б у хустцы. Мабыць, хустка была не толькі звычайнай дэталлю гардэробу, але і своеасаблівым невербальным маніфестам, які сведчыў пра яе повязь з вясковай часткай грамадства. Хустка падкрэслівала яе прыналежнасць да «шляхцянкі-сялянкі». Зрэшты, хустка знітоўвала яе з роднай Жмуддзю.
 12. У 1915 годзе Жэмайце працавала рэдактаркай газеты «Lietuvos žinios» («Летувіскія навіны»). За адзін артыкул пра Дзяржаўную думу, напісаны іншым аўтарам і апублікаваны ў газеце, яна была асуджаная на два тыдні турмы. Два тыдні ў Лукішках падаліся дрэнным сном. У турме сямідзесяцігадовая Жэмайце захварэла на пнеўманію. Па вызваленні напісала «Турэмныя ўражанні» і іншыя апавяданні.
13. А яшчэ феміністка ў хустцы, калі жыла ў вёсцы, паліла люльку. Гэта нікога не здзіўляла ў той час — многія сялянкі палілі. Але гэта часта здзіўляе сучасных летувісаў, для якіх не складваецца вобраз суровай Жэмайце ў хустцы і… з люлькай.
14. Памерла Жэмайце ў 1921 годзе ад запалення лёгкіх ва ўзросце 76 гадоў. Пахаваная ў Марыямпалі. З 1966 года ў Летуве існуе прэмія — адна з прэстыжных летувіскіх літаратурных прэмій за прозу, выдадзеную асобнай кнігай за апошнія два каляндарныя гады, а таксама публіцыстыку на вясковую тэматыку або за манаграфію, прысвечаную вядомаму летувісу ці летувісцы. 

Сто гадоў счакаўшы пасля смерці пісьменніцы, яе тэксты паціху пачынаюць адкрывацца беларускаму чытачу. Вашай увазе прапануюцца два невялічкія апавяданні з творчасці Жэмайце ў перакладзе Уладзіслава Гарбацкага: адзін тэкст («За зачыненымі аканіцамі», 1897) з першых твораў пісьменніцы, другі — з паваеннага перыяду («Верны пёс», 1918). Падаецца, гэта першыя пераклады твораў летувіскай пісьменніцы на беларускую мову. Публікуем іх з захаваннем правапісу перакладчыка.


За зачыненымі аканіцамі

апавяданьне
Чорная ноч. Неба ахутанае густым туманам. Палоўка месяца не ў сілах прасякнуць імглу сваім ясным сьвятлом. Зямля застракацела ад адлігі, яшчэ ўзгорчыцца ля платоў гурбамі старога, прамерзлага, разрыхленага вільгацьцю сьнегу. Вецер гудзе між голых дрэваў і абсыпае крупкамі рыхлы ад вільгаці шэрань. Усё неба панурае, засмучанае, як дзяўчына ў расстаньні з сваім каханым...
Хата скрыўленая, старая. Аканіцы зачыненыя. Праз ейныя шчыліны бачны маленькі, закуродымлены пакойчык. За сталом сядзіць студэнт.
Ён то піша, то напружана думае, абапёршыся на локаць. Сьветлы позірк ягоны скіраваны наперад, нібы стараецца адшукаць словы, каб выказаць трывожныя думкі.
А што ён піша?
Ці піша сябру, такому ж, як ён, студэнту аб праведзеных на радзіме днях? Ці расказвае пра вясёлыя вечарынкі, музыку, песьні, балі, танцы, новыя знаёмствы, сардэчныя захапленьні, ветлівыя размовы, прыгожыя дзявочыя вочы?
Не. Калі б ён гэта пісаў, ён цешыўся б, як дзяўчына, зачараваная салодкімі размовамі свайго каханага... Не, на твары хлопца ня бачна радасьці. Ён не дзіця, ён трывалы жамойцец, моцны мужчына, поўны веры ў свае сілы і любові да роднага краю. Чужыя студэнту маленькія радасьці юні, ня могуць яны наталіць ягонай смагі, ягоных высокіх памкненьняў. Мэты яго клічуць на шырокі прастор!
Дык што ж ён піша?
Ці піша свайму настаўніку, такому ж летувісу, пра свае ўражаньні ад мілага краю? А можа піша пра летувіскую літаратуру, пра абуджэньне роднай зямлі, пра ўздым народнага духу, пра нацыянальнае яднаньне, пра сьмеласць маладых, пра дзявочую чысьціню, пра здаровы розум сялянаў, пра каханьне і шчырасьць народу, пра шчодрасць багатых, пра паляпшэньне жыцьця бедных людзей, пра працу настаўнікаў, пра асьвету ўсіх непісьменных?..
Не. Калі б пра гэта ён пісаў, то ціха радаваўся б, як марак, які шчасьліва дасягнуў берага і мірна глядзіць спакойным позіркам на марскую буру... На твары студэнта ня бачна радасьці. Ён — апостал сьвету, ён — ваяр свабоды. Толькі праца ягоная яшчэ не прынесла пладоў. У ёй ён не дасягнуў яшчэ посьпехаў і не спатоліў у сабе любові да шчасьця людзей. Ён ведае, як павольна сьвітае над роднай Жамойцю, колькі нязгоды і несправядлівасьці на шляху да сьвятла і волі! Боль душыць ягогнае сэрца, горыччу сціскаецца горла, і ўпартая сьляза, якая навярнулася на вейках, дрыготка скочваецца па твары.
Дык што ж ён піша?
Можа, піша шчыры ліст свайму дзядзьку? Шукае сродкаў, каб дабрацца да далёкага Пецярбурга, хапаючыся, як тапельца, за брытву, якая ня раз ужо балюча параніла ягонае сэрца? Пра ўсё цяпер забыўшыся, ці не прыдумляе ветлівых словаў і пакорлівых просьбаў, каб зьмякчыць сэрца багатага дзядзькі? Студэнт, нахінуўшыся над сваім лістом, нібы бачыць перад сабой чорную постаць, чырвоны твар, зіхоткія вочы, нібы чуе не раз ужо чутныя размовы гэтага чалавека: "Ня слухаеш мяне, ідзеш сваім шляхам, не атрымаеш ад мяне нічога"... Адкідваючы назойлівы вобраз, студэнт піша далей слоўка за слоўкам... Ці не раскідвае ён лісьлівых пахвалаў дзядзінай шчодрасьці, ці не прыніжаецца перад ягонай пагардлівасьцю, ведаючы, што нельга нічога дасягнуць, не ўсцешыўшы грашовага бажка?
Не. Калі б ён гэта пісаў, ён радаваўся б, як жабрак на скрыжаваньні пры выглядзе багацея, як бедняк, які ловіць кінутую манету і славіць свайго дабрадзея... На твары студэнта ня бачна радасьці. Ён не крывадушнік, а сапраўдны чалавек. Ён далёкі ад ліслівасьці і прытворства. Ён гатовы цвёрда і рашуча дужацца з усімі перашкодамі...
Праз адчыненыя дзьверы ён чуе голас свайго бацькі:
— Хай ён трэсьне! Нічога не маю і нічога ня дам! Дзе хоча, няхай скруціць сабе галаву! Калі б паехаў у Коўну ў сэмінарыю, то ўсе — і я, і дзядзька — усё аддалі б...
— Што з той Коўны, — пярэчыў роўны, ціхі голас. — Ён такі слабы, у сэмінарыі ён памёр бы...
— Калі б нават памёр, — гаварыў бацька, — то ўсё-такі з божай волі!
Студэнт усё сядзіць, схінуўшыся. З вачыма, поўныя сьлёзаў, ён глядзіць перад сабой позіркам, які прабачае ад усяго сэрца. На твары яго нібы высечаны адказ: «Кажыце, што хочаце, я ўсё адно паеду!»
Адкуль бераце вы свае сілы, няшчасныя мужычкі? Дзе атрымліваеце неабходную для вас сілу? Пакаштавалі раз салодкіх пладоў вучэньня — і ніхто ўжо ня можа вас ад іх адарваць... Пакуты, беднасьць, лаяніна, папрокі, усё вас толькі мацней штурхае наперад... Як іскрынкі з цемры, ляціце вы ў паднябесьсе, зьлятаючыся ў адное цэлае, імкнецеся запаліць вогнішча, каб асьвятліць усю цемру роднай зямлі... Нясе вас на сваіх крылах нябесны арол — любоў да бліжняга!
Бацька не перастае бурчэць. У маці сэрца разрываецца ад болю: шкада сыночка, што бацька лае; шкада, што сынок у Коўну ня едзе, шкада, што няма грошай яму даць, шкада апошнія аддаваць...
Адчыніўшы дзьверы, уваходзіць яна ў пакой. Паклаўшы руку сыну на галаву, ласкава пытаецца:
— Чаго паеш на вячэру, дзіцятка, ранішняй капусты або бульбы з шкваркамі?
1897

Верны пёс

апавяданьне
Неяк у Вільні ў аднаго пана сабака быў навучаны прыносіць з крамы, што спатрэбіцца. Шторанку чалядніца падвязвала сабаку на шыю кошык і клала ў яго сьпіс, што трэба прынесьці.
Сабака бёг у краму, прадавач вымаў сьпіс, чытаў яго і клаў у кошык усё, што было пазначана. Сабака вяртаўся сабе з кошыкам дамоў.
Калі хто хацеў адняць у яго кошык, нікаму не даваўся, не падпускаў. Часам сумысьля акружалі яго мястовыя дзеці, спрабавалі перапыніць і выхапіць пірог. Сабака толькі клацаў зубамі ў розныя бакі — усе дзеці стрымгалоў разьбягаліся.
Так, пасланы сабака прыносіў пірагі, хлеб, мяса. Усе крамнікі і мястовы люд ведаючы гэта, верна абслугоўвалі яго.
Заўсёды па што пасылалі, усё прыносіў, як было напісана і пакладзена яму ў кошык.
Мінуў час і пачаў сабака штораніцы затрымлівацца і адну булку не прыносіць. Кожнага ранку паводле сьпісу ў кошыку пастаянна не хапала адной булкі. Чалядніца пажалілася гаспадару сабакі на тое, што нехта крадзе з кошыку.
— Што такое, хто крадзе? — дзівуецца пан, пытаецца ў крамніка.
Той апраўдваецца, кажа, што заўсёды кладзе ўсё паводле сьпісу, аднак адной булкі не хапала.
— Каб сабака зьеў, дык ён бы ўсё зьеў, — разважае пан, — альбо той, хто забрай, дык забраў бы ўсё, а не адну булку, што тут такое?
Заінтрыгавала гэта пана, наказаў выпусьціць сабаку і пільнаваць за ім.
Сабака, як заўсёды, пабёг у краму; калі ўсё склалі і паслалі яго дамоў, то з крамы не дамоў пабёг, а віляючы па іншых вуліцах ў іншы бок пусьціўся ён. За ім і пільнавальнік. Выбежаўшы па-за места, сабака выцягнуў адну булку з кошыку, паклаў у яму, а з астатнім вярнуўся дахаты.
Глядзіць пільнавальнік, куды ж гэта ён тую булку засунуў. Бачыць глыбока выкапаная яма — калодзеж ці склеп, у які ўваліўся нейкі сабака, нямоглы адтуль вылезьці. Схуднелы, згаладалы, ледзь жывы шамкаў ён скінутую яму булку. Вярнуўшыся дамоў, пільнавальнік распавёў пану, куды дзеў сабака булку.
Пан адразу наказаў сабаку з ямы дастаць і дамоў прынесьці.
Трэба было бачыць, як цешыўся той выцягнуты з ямы сабака, калі пабачыў хатняга сабаку, свайго ратавальніка ад галоднай сьмерці. Прыпаў да яго: скавыча, лапы яму ліжа, качаецца перад ім.
Пазьней тыя сабакі ні на крок нікуды не разьбягаліся. Той ачунялы здыхліна адкормленым стаў самым верным вартаўніком ня толькі пана, але сабакі, свайго выратоўцы ад сьмерці. А хатні сабака як тады, так і цяпер носіць пірагі і ніводны нікуды больш не губляецца.
*****Гэта ня казка, а праўдзівая гісторыя. Распавёў яе мне мой памерлы муж, які жыў у Вільні і бачыў, ведаў таго пса. Адбылося гэтае здарэньне на пачатку 80-ых гадоў.
1918