Міф аб вампірах у Еўропе: як і калі ён узнік?

У пачатку XVIII стагоддзя ў Сербіі стала адбывацца нешта дзіўнае: дзясяткі людзей паміралі ад загадкавай хваробы, прычым перад смерцю ўсе яны казалі, што сустрэлі нядаўна памерлых суседзяў.

У цэнтры гэтай гісторыі апынуліся дзве вёскі: Мядзведжа на поўдні Сербіі і Кісілава — на паўночным усходзе. Вёскі гэтыя размяшчаліся на адлегласці ў 200 км адна ад адной —  даволі вялікім па мерках таго часу, але на працягу дзесяці гадоў адтуль паступалі падобныя паведамленні аб незвычайных смерцях іх жыхароў.

Гэтая частка сучаснай Сербіі знаходзілася тады ў складзе Аўстра-Венгрыі, таму для высвятлення абставін туды былі накіраваныя аўстрыйскія лекары, каб расследаваць прычыны загадкавых смерцяў.

Вярнуўшыся з падарожжа, яны склалі падрабязныя справаздачы аб усім, што ім удалося даведацца. Яны хутка пратачыліся спачатку ў прэсу, а потым і ў акадэмічныя колы.

Нямецкі гісторык Томас М. Бон, аўтар кнігі «Вампіры: паходжанне еўрапейскага міфа», кажа, што менавіта ў выніку іх расследаванняў слова «вампір» у 1725 годзе ўпершыню з'явілася ў аўстрыйскай штодзённай газеце Wienerisches Diarium, а затым распаўсюдзілася па ўсёй Еўропе.

У прыватнасці, у англійскай мове першая згадка пра вампіраў з'явілася ў 1732 годзе, калі многія газеты пісалі пра эпідэмію «вампірызму», якая нібыта ахапіла Усходнюю Еўропу.

Міфічныя істоты, якія сілкуюцца крывёю жывых людзей, існавалі ў сусветным фальклоры са старажытных часоў, але тэрмін «вампір» сапраўды з'явіўся ў Еўропе толькі ў XVIII стагоддзі, піша Бі-бі-сі.

«Рука д'ябла»

Найбольш добра задакументаваным выпадкам «вампірызму» мы абавязаны Петару Благоевічу, селяніну з вёскі Кісілава.

Благоевіч жыў у ёй усё сваё жыццё і сканаў ад цалкам натуральных чыннікаў у 1725 годзе ва ўзросце ці то 62, ці то 65 гадоў. Яго аплакалі і пахавалі як звычайна, а вось потым пачаліся непрыемнасці.

Неўзабаве пасля пахавання Благоевіча за восем дзён у вёсцы памерлі дзевяць чалавек. Усе яны памерлі на працягу сутак пасля з'яўлення сімптомаў таямнічай хваробы. Перад смерцю ўсе яны казалі, што сустрэлі Благоевіча, які нібыта патрабаваў, каб яны альбо далі яму што-небудзь паесці, альбо забяспечылі яго абуткам.

Першым у гэтым сумным шэрагу аказаўся сын Петара, які адмовіўся карміць новапрастаўленага нябожчыка і на наступную раніцу сам быў знойдзены мёртвым.

Па іншай версіі, Благоевіч з'явіўся сваёй жонцы, якая на наступны дзень, не чакаючы наступстваў, сабрала рэчы і перабралася ў суседнюю вёску.

Перапалоханыя сяляне вырашылі адкапаць цела Петара, каб пераканацца, што на ім няма прыкмет вампірызму: адрослых пазногцяў і свежай крыві на вуснах.

Яны запатрабавалі, каб пры эксгумацыі прысутнічаў аўстрыйскі чыноўнік, павераны Фромбальд, і мясцовы сьвятар. Эксгумаванае цела аказалася настолькі добра захаваным, што гэта неадкладна было ўспрынята як сведчанне д'ябальскіх падкопаў.

«Твар, рукі і ногі, а дакладней, усё цела не магло б захавацца лепш, чым калі б яно было жывым, — напісаў у сваёй справаздачы Фромбальд. — У роце ж у яго, на маё велізарнае здзіўленне, я выявіў свежую кроў, якую ён, па ўсеагульным меркаванні, высмоктваў у сваіх ахвяр».

Сучасныя лінгвісты лічаць, што слова «вампір» паходзіць ад стараславянскага і цюрксага «анпыр», што азначае «дэман».

На думку ж прафесара Клеменса Рутнера з Трыніці-каледжа ў Дубліне, тэрмін «вампір» з'явіўся ў той момант, калі аўстрыйскі чыноўнік, які прысутнічаў пры эксгумацыі, пачуў з вуснаў перакладчыка слова «ўпір», запомніўшы яго не зусім дакладна.

Самім жыхарам Кісілавай у той час было не да лінгвістычных тонкасцяў. Яны ўсадзілі ў сэрца Петара кол з глогу. З цела нябожчыка, па сведчанні таго ж Фромбальда, пацякла кроў. Пасля гэтага труп спалілі, і паведамленні аб вампірах у вёсцы спыніліся.

Прафесар Томас Бон адзначыў, што хаця «вампір з Кісілавай» прыцягнуў увагу еўрапейскай грамадскасці, час іх шырокай папулярнасці яшчэ не прыйшоў.

У той час Еўропай валодаў дух Асветы, і адукаваная публіка шчыра лічыла, што ўсё ў гэтым свеце можна растлумачыць з навуковых і рацыянальных пазіцый.

Невядомая хвароба, ці гайдук-вампір

Усяго праз шэсць гадоў пасля апісаных падзей ваенны хірург аўстрыйскай арміі Ёханэс Флюкінгер разам з невялікім атрадам памочнікаў адправіўся ў іншую сербскую вёску, Мядзведжа, каб расследаваць яшчэ адну серыю загадкавых смерцяў.

На гэты раз усё пачалося з сербскага (магчыма, што ён быў албанцам па паходжанні) гайдука Арнаута Паўле. Паводле чутак, Паўле ўсё жыццё казаў, што вампіры яго пераследуюць паўсюль, і з усіх сіл стараўся сябе ад іх абараніць, для чаго еў зямлю з іх магіл і мазаўся іх крывёй.

Нажаль, гэтыя меры засцярогі не ўсцераглі яго ад трагічнага няшчаснага выпадку: Паўле зламаў шыю, зваліўшыся з вазы з сенам.

Праз 40 дзён пасля сваёй смерці Паўле, як абвяшчае легенда, вярнуўся: чацвёра жыхароў вёскі казалі, што ён іх мучыў. Неўзабаве пасля гэтага ўсе яны таксама сканалі.

Каб пазбегнуць далейшых непрыемнасцяў, мясцовыя старэйшыны на ўсялякі выпадак раскапалі магілу гайдука. Да свайго здзіўлення, яны выявілі, што цела «свежае і не пачало раскладацца», тады як з яго вачэй, вушэй і носа «сцякала зусім свежая кроў».

Гэтых прыкмет аказалася дастаткова, каб паставіць правільны дыягназ, і прадбачлівыя сяляне тут жа ўсадзілі ў яго цела кол. Пасля гэтага мерцвяк «выдаў чутны стогн і багата ссцёк крывёй».

Але гэтым справа не скончылася. Мяркуючы па ўсім, нябожчык Паўле мучыў не толькі суседзяў, але і цялят, хоць і не да смерці. Праз некаторы час цяляты падраслі, былі забіты і ўжыты ў ежу мясцовымі жыхарамі. Пасля гэтага ў вёсцы з'явілася 17 новых «вампіраў».

Ваенны хірург Флюкінгер быў спецыялістам па інфекцыйных захворваннях, і з нямецкай педантычнасцю распарадзіўся правесці эксгумацыю цел усіх падазроных.

Галоўным чынам, ён стараўся прадухіліць якую б там ні было эпідэмію і спыніць паніку, якая ахапіла жыхароў вёскі.

Калі гаворка і ішла пра захворванні, то медыцыне ў той час яны вядомыя не былі. Флюкінгер вырашыў скарыстацца народнымі павер'ямі. Кожнае эксгумаванае цела было класіфікавана альбо як «якое раскладаецца», альбо як «непашкоджанае».

Трупы, якія раскладаліся, былі вернуты ў свае магілы, а непашкоджаныя былі спаленыя, прычым папярэдне ім на ўсялякі выпадак адсеклі галовы.

У студзені 1732 года ваенны доктар апублікаваў справаздачу аб праведзенай працы, назваўшы яе Visum et Repertum («Убачанае і паведамленае»), якая зрабіла сапраўдны фурор.

Навуковыя, рэлігійныя і судовыя дзеячы адукаванай Еўропы сталі адчайна спрачацца аб тым, ці з'яўляюцца вампіры рэальнай пагрозай, наколькі бяспечна жыць паблізу могілак і ці павінны абывацелі сур'ёзна баяцца нападу вампіра, калі яны салодка спяць у сваіх ложках?

Спрэчкі гэтыя працягваліся аж да 1746 года, калі французскі навуковец, манах-бенедыктынец з Латарынгіі Агюст Кальме апублікаваў сваю вядомую працу «Трактат аб з'явах духаў», у якой заключыў, што за вылікам выпадкаў, прыведзеных у Святым Пісанні, ніхто паўстаць з могілак не можа, такім чынам, вампіры — не больш чым фантазія, і іх не варта разглядаць як рэальную пагрозу.

Ці ёсць навуковае тлумачэнне таму, што адбылося ў сербскіх вёсках?

Першае важнае пытанне: ад чаго менавіта памерлі жыхары вёсак? Улічваючы, што некаторыя з іх памерлі пасля таго, як паелі «атручанага вампірам» мяса, прычынай іх смерці магла быць, напрыклад, сібірская язва.

Ва ўсякім разе, па словах прафесара Рутнера, так лічыў бачны венскі патолагаанатам Крысціян Райтэр.

Эпідэміі сібірскай язвы ў мінулым часта ўзнікалі падчас або адразу пасля войн, якія суправаджаліся шырокамаштабнай міграцыяй людзей і жывёлаў, не характэрнай для мірнага часу.

Сібірская язва — бактэрыяльнае захворванне, якое перадаецца ад заражаных жывёл чалавеку і часта прыводзіць да смерці.

Відавочцы казалі, што ахвяры «вампіраў» перад смерцю пакутавалі ад удушша або абцяжаранага дыхання — гэта магло быць сімптомам цяжкай пнеўманіі.

«Калі ўважліва прачытаць справаздачы, то выявіцца, што на свае вочы вампіраў ніхто не бачыў. Ідэя аб тым, што яны пілі кроў, была інтэрпрэтацыяй аўстрыйскіх лекараў», — мяркуе прафесар Рутнер.

Аднак веру ў вампіраў выкараніць значна складаней, чым знайсці навуковае тлумачэнне нечаканым масавым смерцям.

Напрыклад, гісторык з вёскі Мядзведжа Іван Няшыч кажа, што вера ў вампіраў і страх перад імі да гэтага часу захоўваюцца сярод мясцовых жыхароў, якія аддаюць перавагу на ўсялякі выпадак абараняць свае дамы ад крыважэрнага нежыці.

«Па мясцовых вераваннях, сербскі вампір — як надзьмутая бурбалка са скуры, напоўненая крывёй, — кажа ён. — І калі яго чым-небудзь праткнуць, то ён лопне як паветраны шар. Таму людзі і клалі для абароны галінкі калючага глогу на вароты, вокны і дзверы».

Альтэрнатыўны вампір

Абедзве вёскі, пра якія ішла размова, знаходзіліся на прыгранічных тэрыторыях, якія ў пачатку XVIII стагоддзя перайшлі пад уладу Габсбургскай манархіі пасля стагоддзяў асманскага валадарства.

Прафесар Рутнер лічыць, што справаздачы аўстрыйскіх чыноўнікаў, якія паведамлялі аб выпадках «вампірызму», прыцягнулі такую ​​вялікую ўвагу публікі толькі таму, што ўсё гэта адбывалася на спрэчных тэрыторыях.

Аднак, па словах Хайко Хаўмана, прафесара гісторыі Усходняй Еўропы з універсітэта Базеля, вера ў вампіраў ва ўсходнееўрапейскіх грамадствах служыла сваім уласным гістарычным мэтам: «Яна аб'ядноўвала абшчыны і выяўляла чужакоў, надавала пэўную форму страху смерці, тлумачыла загадкавыя падзеі і, нарэшце, меней важна, забяспечвала сродкі супраціву ўварванню заходніх ідэй і мадэляў мыслення».

У сярэдзіне XVIII стагоддзя ў Аўстра-Венгрыі з'явіліся новыя паведамленні аб з'яўленні вампіраў, аднак улады пастараліся ўтаймаваць забабоны і забаранілі барацьбу з вампірамі.

Як бы там ні было, але менш чым праз 100 гадоў вампіры вярнуліся ў Еўропу ўжо ў іншым абліччы. Не «напоўненыя крывёй бурбалкі», а элегантныя, прыгожыя і бледныя арыстакраты.

Першым вытанчаным вампірам сучаснай літаратуры мы абавязаныя ангельскаму пісьменніку Джону Палідоры. Яго кароткае апавяданне «Вампір» з'явілася ў 1819 годзе ў выніку літаратурнага спаборніцтва паміж самім Палідоры, лордам Байранам, Персі Бішы Шэлі і яго жонкай Мэры.

Яго пяру належыць самы вядомы з тых, што ўзніклі падчас гэтага літаратурнага спаборніцтва твор: «Франкенштэйн, або Сучасны Праметэй».

Аднак квінтэсенцыяй новага вампірычнага героя, несумненна, стаў граф Дракула з аднайменнага рамана Брэма Стокера, апублікаваны ў 1897 годзе.

Яго непамірная папулярнасць, на думку прафесара Хаўмана, выклікана нашымі ўласнымі страхамі і жаданнямі: «Калі пры думцы аб Дракуле і вампірах па вашым целе прабягае дрыготка, то міф пра іх па-ранейшаму служыць усё той жа мэце: гэта — праекцыя нашых страхаў і няўпэўненасці , сэксуальных жаданняў, групавой і асабістай варожасці… У канчатковым рахунку, духоўны змрок і экзістэнцыйны страх, якія мы прывыклі асацыяваць з Усходняй Еўропай, з'яўляюцца ўсяго толькі працягам тых страхаў, што жывуць у нашых душах».