Тарас: «Культура ім не патрэбна. Таму хай гуляюць у хакей»

Пасля паўгадавога перапынку аднавілася серыя «100 Выдатны дзеячаў беларускай культуры». Якой самай эратычнай паэтцы Беларусі прысвечана адна з кніг, хто ўгаварыў Машэрава ня зносіць Верхні горад і чаму не можа знайсці аўтараў, распавёў «Салідарнасці» заснавальнік серыі гісторык Анатоль Тарас.

— З чым была звязаная затрымка? Здавалася, вы так лёгка выйшлі на фінішную прамую, выдаўшы 80 кніг пра вядомых беларусаў, і раптам цішыня.
— Так, такога вялікага перапынку яшчэ не было. Праблема складалася ў тым, што друкарня Дома друку ўзняла расцэнкі на свае паслугі. І калі папярэдняе 80 брашур па сабекошце зводзіліся па нулях або з мінімальна дапушчальным стратай, то цяпер яны сталі проста стратнымі. У выніку выдавецтва дало зразумець, што грошай няма і ў бліжэйшыя месяцы не прадбачыцца. Стала ясна, што трэба разлічваць з астатнімі 20 брашурамі выключна на ўласныя сілы.
Мы сталі збіраць грошы са сваіх заробкаў, сваіх пенсій. У выніку неяк наскрэблі на выданне 10 брашур. Праўда, ужо не накладамі па 500 асобнікаў, а ўсяго толькі па 40. Але кніжкі ёсць, яны разнесеныя па ўсіх нашых галоўных бібліятэках. Можа, з дзясятак паступіць у продаж. І, вядома, калі сітуацыя нейкім чынам зменіцца, то мы заўсёды гатовыя дадрукаваць.
— А чаму вы не звярнуліся да спонсараў?
— Я займаюся гэтай серыяй з 2012 года, і мая праца пераканаўча паказала, што нікому ў нашай выдатнай краіне па сутнасці, а не на словах, справы да культуры няма. Гэта тычыцца не толькі дзяржавы. Нашы «змагары» загразлі ў местачковых разборках паміж сабой, спрэчках, зайздрасці, хто больш правільны, хто больш няправільны, у іншых жа проста няма грошай.
Але не хачу пра сумнае. Галоўнае, што кніжкі выйшлі. Яны прысвечаны людзям, чый ўнёсак у нашу культуру велізарны, але пра якіх альбо нічога наогул не напісана, альбо напісана вельмі мала.

— Серыя амаль завершана, імёны вызначаны, а ёсць хтосьці, каго вы б жадалі ўключыць у гэтую сотню вядомых беларусаў, але па нейкіх прычынах не ўключылі?
— Мы пішам толькі пра людзей двух апошніх стагоддзяў — 19 і 20. Прычым аб людзях, якія пайшлі з гэтага жыцця. Хоць мне неаднаразова прапаноўвалі напісаць пра нашых жывых. Але нават за гэтыя дзвесце гадоў людзей, годных, каб ім была прысвечана кніга, шмат. Можна было набраць і 200 персон, і 300, і нават больш.
Але тут іншая праблема: а хто будзе пісаць? Бо наша серыя ўся робіцца на грамадскіх пачатках. Аўтары ганарар не атрымліваюць, як і вярстальнік, мастак, які робіць вокладкі, я як укладальнік-рэдактар. Толькі карэктару мы вымушаныя плаціць па самых мінімальных стаўках.
Я многім прапаноўваў напісаць, але як толькі чалавек пазнае, што гэта бясплатна, то адразу: «Ну што вы, Анатоль Яфімавіч, у мяне ж сям’я, мне трэба дзяцей карміць». Таму апошнія дзесяць брашур робім мы з Андрэем Мельнікавым — нам, відавочна, есці не так хочацца.
Застаецца чакаць, што пасля нашай смерці пра нас і нашу самаадданую працу нехта напіша брашуру, таму што ні грошай, ні медалёў, ні прэмій пры жыцці чакаць не даводзіцца.
— Нешта новае атрымалася адкрыць для сябе, працуючы над біяграфіямі цяперашніх 10 дзеячаў?
— Напрыклад, для мяне было адкрыццём тое, як адлюстраваў Андрэй Мельнікаў Канстанцыю Буйло. Ён назваў яе самай эратычнай паэткай Беларусі. Я стаў чытаць — і праўда. Яна пісала вельмі інтымныя вершы. Мяне таксама ўразіла яго зацвярджэнне, што Максім Гарэцкі — пісьменнік-містык — вось ужо не думаў.
Пра паэта Сяргея Новіка-Пяюн я ў прынцыпе ведаў, але ў кнізе гэта паказана яшчэ больш сканцэнтравана, што ён, як той зіцстаршыня Фунт, пры паляках сядзеў, пры бальшавіках сядзеў, пры немцах сядзеў. І ўсюды працягваў пісаць вершы. Ён пісаў вершы і ў сталінскім канцлагеры, і ў нямецкай турме, чакаючы расстрэлу, і ў польскай турме, і ў польскай спасылцы. І на злосць усім пражыў 88 гадоў. Малайчына!
Або ўзяць таго ж мастака Віктара Сташчанюка. Гэта быў сціплы чалавек, хоць вельмі шмат зрабіў. Як аказалася, у яго нават не было мастацкай адукацыі, ён скончыў гандлёвы тэхнікум у Наваградку. Уся ягоная мастацкая адукацыя — гэта студыя выяўленчага мастацтва ў Мінску. Але ён апынуўся таленавітым чалавекам, працаваў у архітэктурным інстытуце і рабіў вельмі добрыя гісторыка-архітэктурныя кампазіцыі, маляваў ілюстрацыі да кніжак.
І, дарэчы, гэта Сташчанюк выратаваў наш Верхні горад. Бо пры Машэраву збіраліся цалкам зносіць усе гэтыя нешматлікія пакінутыя будынкі. Сташчанюк разам з Уладзімірам Караткевічам прабіўся на прыём да Машэрава, прынёс рулоны лістоў з планіроўкай і пераканаў-такі не рабіць гэтага. Хоць за знос асабліва выступаў тагачасны міністр культуры. Такія вось у нас міністры культуры.
— А пра каго асабліва было цікава пісаць?
— Я вельмі хацеў напісаць брашуру аб фотамастаку і этнографе Яне Булгакаве. Зацікавіўся ім пасля таго, як прачытаў кнігу яго ўспамінаў «Край дзіцячых гадоў». Я рэкамендую кожнаму яе пачытаць, каб зразумець, што мы страцілі ў плане культуры. Пралетарыі і сяляне, што да іх далучылісяда іх сяляне практычна знішчылі шляхту, потым сталінскія чэкісты дабілі ацалелых, і ў выніку ў нас няма патомны інтэлігенцыі. Сялянская культура, якая ўсюды апяваецца, была і ёсць прымітыўная. А чытаючы ўспаміны Булгака, разумееш, які цудоўны свет сышоў. На жаль, назаўсёды.
Таму з усіх кніжак для мяне самая дарагая майму сэрцу менавіта брашура аб Булгакаў. Але ў цэлым усе кнігі атрымаліся цікавыя. Пяць з іх напісаў Андрэй Мельнікаў, чатыры я, яшчэ адну пра Барыса Сачанкі зрабіў Анатоль Астапенка.
Нам удалося, і я лічу нядрэнна, у мінімальны аб’ём ўціснуць максімальна ўсё, што можна сказаць пра гэтага чалавека як творцы. А брашуры аб мастак і скульптары, нягледзячы на ​​маленькі аб’ём, вельмі добра праілюстраваны. Напрыклад, у кнізе пра Уладзіміра Жбанава дадзены практычна ўсе яго скульптуры, якія стаяць у Мінску, Маладзечне і іншых гарадах. Калі казаць пра Сташчанюка, то прадстаўлены ўсе яго рэканструкцыі. Тое ж самае тычыцца Яўгена Куліка. Таму я без ілжывай сціпласці магу сказаць, што брашуры нашы маленькія ды удаленькая.
Праблема, што нашы людзі так-сяк яшчэ чытаюць пра тых, пра каго чулі, а жадання даведацца нешта новае ў іх чамусьці няма. І наогул, робячы гэтую серыю, я зразумеў, што наша культура ўсур’ёз нікога не цікавіць. На хакейную каманду або нават на амерыканскі футбол дзяржава грошы яшчэ можа даць, а на кніжкі няма. Культура ім не патрэбна, што ж хай гуляюць у хакей.
Але нягледзячы ні на якія перашкоды, мы давядзем гэтую серыю да канца. Тым больш што ўжо засталося зусім няшмат — усяго 10 кніг. Персаналіі ўсе вызначаныя. Думаю, у сакавіку мы іх выдадзім, з нагоды чаго задаволім вялікае весялосьць з песнямі і танцамі.