«...За гэты край вясной вялікай, быць можа, знімуць галаву...» Лёсы расстраляных паэтаў: Валерый Маракоў
Валерый Маракоў, як і іншыя яго расстраляныя таварышы, нарадзіўся не ў тым месцы і не ў той час для таго, каб удосталь надыхацца свабодай і сказаць свету ўсё, што рвалася быць прамоўленым.
Ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года была адной з самых страшных начэй для Беларусі. У гэтую ноч бальшавіцкія каты пазбавілі нашу краіну голасу — голасу сумлення, расстраляўшы 26 беларускіх паэтаў, пісьменнікаў, перакладчыкаў. 26 жыццяў. Дзясяткі кніг. Сотні вершаў. Адна беларуская культура, якая і па сёння перажывае гэтую вялікую страту.
Да гадавіны «Ночы расстраляных паэтаў» «Новы Час» расказвае пра некаторых з тых, чые вершы ўжо больш за 80 гадоў шапочуць хвоі ў курапацкім лесе.
Валерый Маракоў
Сённяшні паэт, свабодны ад цэнзуры і любых іншых умоўнасцей, наўрад ці зможа зразумець, праз што даводзілася праходзіць тонкай творчай натуры, якую заціскалі ў абцугі марксісцка-ленінскай ідэалогіі. Хоць мы і жывём у другім вітку сталінізму, цяпер яшчэ можна не апяваць ударныя поспехі пралетарыяту і не пісаць оды ГПУ.
Валерыю Маракову з гэтым пашчасціла менш. Ён, як і іншыя яго расстраляныя таварышы, нарадзіўся не ў тым месцы і не ў той час для таго, каб удосталь надыхацца свабодай і сказаць свету ўсё, што рвалася быць прамоўленым.
А нарадзіўся паэт 14 (27) сакавіка 1909 года ў самым сэрцы будучай савецкай Беларусі — у Мінску, а дакладней — у мястэчку Козырава Мінскага павета. Бацька яго быў печніком, які марыў перадаць свае прафесійныя веды сыну, ды лёс распарадзіўся інакш: Валерый хоць і дапамагаў бацьку спачатку, але потым цалкам прысвяціў сябе літаратуры.
Ён скончыў мінскую сямігодку, а праз тры гады, у 1927-м, паступіў у Мінскі беларускі педагагічны тэхнікум, дзе, праўда, давучыцца яму не далі — адазвалі на працу ў «Савецкую Беларусь». За гэтыя тры гады Маракоў паспеў папрацаваць сакратаром рэдакцыі часопіса «Піянер Беларусі», уступіць у «Маладняк», пажыць у Полацку па запрашэнні сябра Алеся Звонака і выдаць сваю першую кнігу — зборнік «Пялёсткі» (1926).
На гэтым, можна сказаць, пара наіўнай узнёсласці ў паэта скончылася, пачаліся жорсткія сацыялістычныя будні, поўныя крытыкі, разносаў і непрыязнасці. На працягу ўсяго творчага шляху яго абвінавачвалі ва «ўпадніцтве», «дэкадансе» (Антон Адамовіч), «псіхічным разладзе з рэчаіснасцю» (Уладзімір Сядура), «прапагандзе буржуазнай тэорыі надкласавасці мастацтва» (Міхась Клімковіч). А ўсё праз тое, што Валерый Маракоў асмеліўся пісаць ад сябе і пра сябе, не паддаючыся на заклікі і лозунгі, не распыляючыся па дробязях, не прадаючы свае пачуцці за больш стабільны ганарар.
Нягледзячы на тое, што Янка Купала лічыў яго «будучыняй нашай паэзіі», многія «больш дасведчаныя» крытыкі з радасцю гатовы былі спляжыць такую будучыню, калі над ёй не лунаў дух правадыра народаў.
Даходзіла нават да таго, што вершы і зборнікі трэба было некалькі разоў праганяць праз рэдактуру — каб яны адпавядалі «патрабаванням часу». Так было, напрыклад, са зборнікам «Вяршыні жаданняў» (1930): правілі назвы вершаў і асобныя радкі, спрабавалі ўпіхнуць туды «надзённую» паэтычную публіцыстыку — але не пракаціла. Маракоў усё адно застаўся Мараковым — тонкім, лірычным, чуйным.
У 1931 годзе паэт паступіў на літаратурна-лінгвістычнае аддзяленне Беларускага дзяржаўнага вышэйшага педагагічнага інстытута, адначасова з вучобай працаваў у часопісе «Чырвоная Беларусь», а пасля заканчэння педінстытута (1934) перайшоў у штотыднёвік «Літаратура і мастацтва», які стаў яго апошнім месцам працы.
Напрыканцы 1933-га паэт «прагрымеў» зборнікам «Права на зброю», у якім спробы пісаць па-пралетарску аказаліся найбольш удалымі. Пачынаючы з назваў вершаў і заканчваючы тэматыкай, ён быў іншы. Як пісаў Вячаслаў Рагойша, Маракоў «насуперак сваёй творчай натуры крок за крокам адступаў ад лірыкі спавядальнай у бок вузка сацыяльнай і вершаванага эпасу». Можна толькі сабе ўяўляць, наколькі было балюча аўтару ламаць сябе ў памкненні быць «правільным», але тое працягнулася нядоўга.
Апошнія некалькі гадоў жыцця над Валерыем Мараковым нібыта павольна збіралася чорная хмара. У студзені 1934 года старшыня аргкамітэта Саюза пісьменнікаў БССР апублікаваў у «ЛіМе» рэцэнзію на зборнік «Права на зброю»:
«Некаторая частка вершаў носіць яскрава выражаны варожы характар нашай сапраўднасці... Асноўныя памылкі...: прапаганда буржуазнай тэорыі надкласавасці мастацтва... Сцвярджэнне «права» паэта стаяць убаку ад сацыялістычнага будаўніцтва... Няправільнае, скажонае адлюстраванне нашай рэчаіснасці, няправільныя рэцэпты выпраўлення недахопаў... Пасіўная роля наглядальніка прыводзіць паэта да хворага песімізму...».У тым жа годзе Маракоў стаў сябрам Саюза пісьменнікаў СССР, але быў выключаны з яго за верш «Песня перамог», напісаны ў суаўтарстве з Тодарам Кляшторным. Паэт паспеў аднавіцца — падрыхтаваўшы да друку свой пяты зборнік «Жыццё ў цвеце», але кніга так і не выйшла: у 1935-м Валерыя Маракова ўжо перасталі друкаваць.
Першы арышт адбыўся 21 сакавіка 1935 года па даносе М. Нікановіча, які праходзіў па справе так званага «Беларускага нацыянальнага цэнтра». Валерыя выпусцілі праз чатыры месяцы, нягледзячы на характарыстыку, якую даў па запыце НКУС Саюз пісьменнікаў БССР:
«Моряков является наиболее ярким представителем богемско-упаднического отряда буржуазного национализма в белорусской литературе. ... Советская действительность ему чужда и враждебна. ... Всюду пьяный и разухабистый пессимизм. ... Чего же тоскует и мечется Моряков? Видите ли, он недоволен существующим положением дел в Советской Белоруссии (он хотел бы видеть её буржуазно-националистической республикой), недоволен классовой борьбой, которую ведёт пролетариат против белорусской буржуазии. ... В сборнике «Пялёсткі» он слово «айчына» пишет с большой буквы, как и подобает националисту».
Другі раз Маракоў быў арыштаваны 6 лістапада 1936 года па абвінавачанні ў прыналежнасці да «Саюза вызвалення Беларусі». «Бралі» яго на мінскім чыгуначным вакзале, арышт правёў оперупаўнаважаны Авярбух (ордэр на арышт №700 быў выдадзены 3 лістапада 1936 года і меў тэрмін дзеяння адны суткі).
Тодар Кляшторны ў сваіх успамінах згадваў, што Маракоў, «калі з’язджаў з Мінска на раён, узяў з сабой наган і казаў, што будзе са зброяй у руках бараніць сябе».
28 кастрычніка 1937 года пасяджэнне выязной вайсковай камісіі калегіі Вярхоўнага суда СССР прысудзіла Валерыя Маракова да найвышэйшай меры пакарання з канфіскацыяй маёмасці. У ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года яго расстралялі. Родным жа паведамілі, што ён памёр у зняволенні ў студзені 1940-га.
Пасмяротна рэабілітаваны ў 1956 годзе. Ужо пасля смерці свет пабачылі яшчэ некалькі кніг з яго вершамі, апошняя і найбольш поўная з якіх, «Рабінавая ноч», была ўкладзена пляменнікам паэта Леанідам Мараковым і выйшла ў 2003 годзе.
У 2017 годзе гурт «Naka» запісаў песню на верш Валерыя Маракова «Адышоўшым».
Адышоўшым
На вашых магілах мы справім вяселле
І душы зальём старадаўнім віном.
Успомнім,
Як дні нашы ў нетры ляцелі,
Каб больш не вярнуцца ніколі ізноў.
Мы ў майскія ночы паплачам над вамі,
Раскажам вам вашы
Пачуцці
І сны,
Як сэрца квітнее зарой і агнямі,
Як граюць жаданні на струнах вясны.
А ў доўгія ночы зімовых ігрышчаў,
Пад дальнія скрыпкі начных палазоў
Раскажам,
Як вецер бязлітасна свішча,
Цярушачы ў полі змярцвелы свой боль...
Там хвойка упала з надломаным крыкам.
Там свежай крывёй пралілася зара.
На захад узняў хтось марозныя пікі
І кліча у бойку узбураны край.
Мы вучымся жыць.
Мы ствараем законы.
Мы марым аб дальняй нязнанай красе.
У бойку ідзём,
Паміраем з праклёнам,
І смерць нам вянкі на магілы нясе.
А можа быць, такжа
Праз слоту нядолі
Мы пойдзем,
Памром
І не вернемся зноў.
Хтось будзе на нашых магілах вясной
Спяваць з захапленнем пра шчасце
І волю!
Жыццё — як мора-акіян
Жыццё, як мора-акіян,
А шчасце — бераг дальні...
Ідзе ў пустэльні караван
Пад гукі ветраў пахавальных...
Цвітуць ў Італіі сады...
I сонца там, і мора бліжай,
I ты глядзіш з журбой туды,
Над даллю рукі ўзняўшы крыжам.
Хмяльней там дзікае віно.
I там гучней гудуць факстроты,
А мне, мой дружа, ўжо даўно
Абрыдла ўсё, нат воблік цноты...
Шчаслівы я, што тут жыву.
й за гэты край вясной вялікай,
Быць можа, знімуць галаву,
Праколюць цела вострай пікай.
Дзе песні новыя гудуць
I сцяг праменіцца саветаў, —
Другія творцы павядуць
Наш край да ленінскае мэты...
I ты, быць можа, скажаш ты,
Што любіш ты і не забудзеш,
I ўсіх зямных краін сады
Мне прынясуць вянкі на грудзі...
I зноўку пройдзе караван,
I бераг мора будзе біцца.
Жыццё — як мора-акіян,
А лёс мой — віхар-навальніца...
Што ж мне Італіі цяпло?
I той спакой, і сонца поўдня?..
Пад родны скрып тваіх калёс
Я песні родным сном напоўню!
* * *
Сціскаецца сэрца не таму, што восень
I землю высцілае залацісты ліст,
Не згіне ад марозаў жытні россеў,
Што разаслаўся аксамітам па зямлі!
Дыван хай насцілае залацісты ліст, —
Зіма пакрые белым пакрывалам:
Не восень цісне, не з-за восені душа баліць,
Душа, што многае стрывала!
Зіма пакрые белым пакрывалам
Палі, прастор адзене ў снежна-ватны пух.
I толькі для яе марозаў моцы мала,
Каб у грудзях стрымаць імпэту дух.
Палі, прастор адзене ў снежна-вольны пух,
А захад будзе галасіць, як і галосіць,
I будзе на нагах змардованых звінець ланцуг,
Пакуль народ пакуту зносіць!
А захад будзе галасіць, як і галосіць,
Дубы і тыя будуць шапацець лісцём інакш.
Калі ж, калі вось гэту восень
Заменіць маладая санцарусая вясна?!
Дзяўчыне
І так пішу... ізноў пішу з натхненнем.
твой васілёк перада мной ляжыць.
А за вакном снуюцца і танцуюць цені,
Упаў срабрысты месяц на калені,
Стаў цалаваць магільныя крыжы.
О, што яму — ён сёння верыць ў Бога.
Я ж веру толькі ў шчасце і людзей.
І мо затым з такой пякучаю трывогай
Я жыў, смяяўся і спяваў так многа,
Хоць часта збіты, чорны і без надзей.
О!.. ён стары, з ім ў ціш і ў сінь магілы
Лягла вясна... і шчырасць адміраць;
А я ў разгары свежасці і сілы
Пайду ў прастор, дзе над палоскай мілай,
Гарыць, як кроў, вячэрняя зара.
Каб з новай верай ў шчасце і каханне
Цябе да сэрца смела прытуліць
I ў сіні змрок ля шэрага кургана
Пра нашу цвець і першае спатканне
Вясны і траў мелодыю праліць.
I ўжо тады, пад белаю калінай,
Нам будзе месяц сыпаць каласы,
І так, бывай, каханая дзяўчына,
Прыйду я хутка да цябе ў даліну
Упіцца свежасцю крамянае расы!
Жаданне
Адыходзь, трывога, й забірай з сабой
Плач і крыўду хлопца з чулаю душой.
ты адна сягоння мне свая між ніў,
Быццам я згараю ў песенным агні.
Быццам я далёка, ў вочы б’е туман,
I нічога светлага больш ў жыцці няма.
Ах, мой край каханы, залаты мой край!
Не хачу так рана ў песнях дагараць.
Я йшчэ жыў так мала і так мала пеў.
Ну дык дайце ж, братцы, мне пажыць цяпер.
Дайце на прыволлі сэрца з сінню зліць,
Каб з другімі марыць і другіх любіць.
У артыкуле выкарыстаны матэрыялы кніг «Расстраляная літаратура» («Беларускі кнігазбор», 2008), «(Не)расстраляныя» («Янушкевіч», 2021), лекцыі Антона Рудака і артыкула Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі.