«Застаемся ў полі выпадковых поспехаў і перамог». Размова з Ірэнай Кацяловіч пра беларускае кіно

Ірэна Кацяловіч – беларускі кінакрытык, сябра журы прэстыжнай прэміі «Залаты глобус». Мы паразмаўлялі з ёй пра стан і перспектывы беларускага кіно, уплыў расійскай кульуры на свядомасць беларусаў і пра поспехі незалежнай Кінаакадэміі.

— Спадарыня Ірэна, для пачатку дазвольце мне задаць вельмі агульнае пытанне: як сёння ўладкаванае беларускае кіно? Хто і на якія грошы яго стварае?

— Як і было раней, да 2020 года, беларускае кіно ствараецца беларусамі, якія жывуць як унутры краіны, так і за мяжой. Што істотна, пераважна на замежныя грошы.

Беларускае незалежнае кіно ніколі не магло палягацца на дзяржаўную падтрымку, на гэты 51% бюджэта, каб аўтар мог знаходзіць прадзюсараў за мяжой.

Так што ў гэтым сэнсе асабліва нічога не змянілася, апроч тэрыторыі. Таму беларускія аўтары грукаюцца ў дзверы, шукаюць магчымасці за мяжой, ствараюць сеткі нейкіх прадзюсараў, донараў, спонсараў, каб рабіць сваё кіно.

Паказальны прыклад з фільмам «Радзіма», які знялі два беларускія аўтары, але ў ім няма аніякіх беларускіх грошай. Гэта прадказальна, але такая сітуацыя паказвае, як агулам дзейнічае беларускае кіно. Паказвае, што гэта поле абмежаваных магчымасцяў. Таму што калі ты не маеш за спінай падтрымкі, надзеі на 51%, гэта моцна скарачае твае перспектывы.

Але зноў жа, такі стан справаў – не навінка для беларускіх аўтараў, таму я думаю, што яны дадуць рады. Так, гэта поле выпадковых поспехаў і перамог, але тым не менш яны ёсць і будуць.

Калі казаць пра нейкую інстытуцыйную, сістэматычную дапамогу, то трэба пачакаць навінаў – ці мы можам разлічваць на штосьці ад Еўразвязу, ад тых анансаваных 5 мільёнаў на беларускую культуру, ці гэта неяк звязана з дарожнымі мапамі, у напісанні якіх мы таксама ўдзельнічалі ад Кінаакадэміі, дзе таксама прапісвалі сваё бачанне падтрымкі беларускага кіно. 

— Па маіх, магчыма памылковых, адчуваннях, незалежнае беларускае кіно не даходзіць да беларускага гледача. Большасць нашых суайчыннікаў, пэўна, нават не ведаюць, што нешта адбываецца па-за межамі «Беларусьфільма». У той жа час, з незалежнай музыкай, літаратурай сітуацыя больш пазітыўная. Ці маглі б вы патлумачыць, чаму так адбываецца?

— Самы просты адказ ляжыць на паверхні: кіно – самае дарагое мастацтва, непараўнальна з літаратурай ці нават з тэатрам. Каб яго ствараць, патрэбныя большыя сродкі. Каб быць у вялікім кіно – яшчэ большыя. Гэта вялізная індустрыя, да якой трэба прызвычайвацца, у якой трэба разумець правілы гульні – і тады дзейнічаць.

У апошнія гады да 2020 года мы глядзелі беларускія фільмы на кінафестывалі «Лістапад», яны збіралі аншлагі, гэтыя фільмы абмяркоўваліся, пра іх пісалі пасты… Я памятаю, як віравала гэтае жыццё, і было такое адчуванне, што вось нарэшце нешта пачынаецца.

А пасля 2020 года сталася так, што незалежныя беларускія фільмы паказаць у Беларусі немагчыма. Пры ўсім пры гэтым нашыя фільмы паказваюцца і за мяжой, і анлайн, ёсць кінафестываль «Паўночнае ззянне», ёсць платформа «Водбліск», але ўсё гэта больш-менш новыя ініцыятывы, а новым ініцыятывам патрэбны час, каб да іх прызвычаіліся.

— Разумею, што пра фільм «Кураж» сказана ўжо вельмі шмат, але ён сапраўды стаў каталізатарам, дязкуючы якому многія беларусы ўзгадалі, што ў нас ёсць сваё кіно і яно можа быць класным. У чым феномен гэтай карціны?

— Безумоўна, «Кураж» быў вельмі гучным у сэнсе перамогаў на фестывалях. Прэм’ера фільма адбылася на «Берлінале» — гэта ўжо вельмі высокая адзнака. Прэм’ера адбылася ў 2021 годзе, гэта было вельмі актуальна, «Кураж» трымаў Беларусь на парадку дня і трапіў у яблычак. Пры гэтым, ён застаецца актуальным і зараз, проста гучыць іншай інтанацыяй.

Напрыклад, за што сёння можна цаніць «Кураж» — дык гэта за тое, што ён нагадвае, што мы адчувалі ў 2020 годзе, нагадвае каштоўнасць гэтага адчування, узнаўляе ўсе тыя вартасці, якія былі відавочнымі ў 2020-м, нагадвае, як гэта было кайфова.

— А ці ёсць такія магутныя перспектывы ў фільма «Радзіма», які, як вы казалі, трымаў сцяг беларускага кіно ў 2023 годзе? Ці можа гэты фільм стаць такім жа выбухам для беларускай аўдыторыі?

— Зраблю агаворку, што «выбух» «Куража» таксама ўмоўны, бо ён не быў паказаны ў Беларусі і мы не можам казаць пра аўдыторыю, якая знаходзіцца ў краіне. Тое, што ён выбухнуў у прасторы і ў дыяспарах – відавочна. «Радзіма» таксама бліжэйшым часам не быдзе паказаная ў Беларусі, але я думаю, што ў пэўным сэнсе фільм ужо займеў поспех. Ён намінаваты на Еўрапейскую кінапрэмію, так званы еўрапейскі «Оскар». Фільм быў паказаны на больш як 20 кінафестывалях, ягоная прм’ера адбылася на CPH: DOX Dokumentary. Ён гэтаксама, як і «Кураж», апавядае пра Беларусь і трымае Беларусь на парадку дня. Таму, карыстаючыся вашай тэрміналогіяй, гэты фільм ужо выбухнуў.

— Спадарыня Ірэна, калі вы кажаце, што кіно ніколі не магло палягацца на дзяржаўную падтрымку, тады як так атрымалася, што незалежная Кінаакадэмія з’явілася толькі ў 2023 годзе, а не гадоў 10 таму?

— Насамрэч размовы пра Кінаакадэмію, пра кінапрэмію ці іншыя ініцыятывы, якія маглі б аб’яднаць незалежных кінематаграфістаў у штосьці адно, вяліся ўжо даўно. Але напэўна не было такой вострай патрэбы ствараць свой незалежны асяродак, якія рэзка адмяжоўвае сябе ад дзяржаўных ініцыятываў. Не было такой вострай патрэбы аб’ядноўвацца, каб акумуляваць высілкі. Цяпер яна стала відавочнай. Таму ўсе гэтыя размовы, якія віравалі раней, ператварыліся ў справу.

— Як прасоўваецца гэтая справа? Ці становіцца Акадэмія сур’ёзнай рэпрэзентатыўнай структурай для беларускіх кінематаграфістаў?

— Наша мэта была ў тым, каб аб’яднацца, каб беларускае кіно загучала. Каб яно асацыявалася перадусім з Лёшам Палуянам, з Дашай Жук, з Андрэем Куцілам, а не з тым, што нейкім чынам звязана з Лукашэнкам.

Функцыя Беларускай незалежнай Кінаакадэміі перадусім дыпламатычная. Каб выконваць гэтую функцыю, прадстаўнікі Кінаакадэміі паўдзельнічалі ў івэнтах шэрагу міжнародных кінафестываляў у гэтым годзе – у тым ліку ў Капенгагене, Варшаве, Лейпцыгу. Таксама мы гучалі на беларускіх ініцыятывах – на «Бульбамуві» і «Паўночным ззянні».

Гэтая інстытуцыянальнасць, прадстаўнічнасць, як бы я асабіста яе не ацэньвала, сапраўды дапамагала вырашаць некаторыя праблемы. Напрыклад, быў выпадак з дыскрымінацыяй па нацыянальнай прыкмеце ў Польшчы, і нам удалося ад імя Кінаакадэміі яго вырашыць.

Ёсць рэчы, якія патрабуюць пэўнага плана, стратэгіі, больш целарухаў, чым адзін зварот ці адна сустрэча. Таму мэты, якія мы паставілі перад сабой пачаткова, па сутнасці ніколі не вычарпаюць сябе. Мы пачалі гэты працэс, і колькі будзе існаваць беларускае кіно, мэты быць аб’яднанымі, гучаць, агучваць праблемы беларускага кіно, ствараць магчымасці для кінематаграфістаў – будуць актуальнымі заўсёды.

З бліжэйшых нашых дзеянняў – плануем пітчынг на «Берлінале» для васьмі кінапраектаў, якія мы ўжо адабралі, атрымаўшы каля 45 заявак. Гэтыя 45 заявак – таксама выдатны знак, пры там што збіралі толькі поўны метр.

— Вы пісалі пра 70 беларускіх стужак, зробленых у 2021 і 2022 гадах, якія вам трэба ацаніць для прэміі беларускіх кінакрытыкаў «Чырвоны верас». Гэтая лічба ўражвае. Няўжо беларусы сапраўды знялі так шмат фільмаў? І зноў жа, чаму так мала з іх даходзяць непасрэдна да гледачоў?

— Лічба сапраўды вельмі матывуе і натхняе. Шмат з гэтых фільмаў – гэта высокапрафесійныя працы, якія атрымалі прызнанне на міжнароднай арэне.

Частка з гэтага спісу – вядома, аматарскія працы. Гэта нічога не кажа пра іх якасць, хутчэй пра спецыфіку вытворчасці. Гэтая лічба таксама ўключае ў сабе і ігравое кіно – поўны і кароткі метр, і дакументальнае кіно – поўны і кароткі метр, і анімацыю. І я б тут паспрачалася, што да беларусаў яно не даходзіць. Калі вы паглядзіце на доўгі спіс прэміі, вы знойдзеце ў ім фільмы, якія паказваліся і на міжнародных фестывалях, і на беларускіх, і на адмысловых паказах у гарадах з вялікай беларускай дыяспарай, і фільмы, якія паказваліся анлайн… Вядома што частка з іх можа не дайсці да беларускага гледача, і гэта звязана таксама са скаладанасцю кінаіндустрыі, таго што яна патрабуе пэўнага прадакшна, постпрадакшна, вялікіх высілкаў і бюджэту на тое, каб прасоўваць кіно, каб арганізаваць паказ.

Шмат чаго немагчыма паказаць афлайн у Беларусі, некаторыя рэчы можа быць небяспечна глядзець. Гэта звязана таксама і з тым, што інфармацыю пра незалежнае кіно, у прынцыпе незалежную інфармацыю сёння ў Беларусь перадаваць цяжэй. Тут яшчэ дадам праблему з культурніцкай журналістыкай – тэма культуры звычайна застаецца на апошніх шэрагах у медыях. Сёння відавочным праярытэтам у медыяпрасторы застаюцца рэпрэсіі, вайна – што таксама зразумела, я кажу пра гэта без ацэнкі, проста гэта чарговая прычына таго, што шмат чаго мы не ведаем, паколькі гэтая інфармацыя не была нам перададзеная.

— Дазвольце мне вельмі простае пытанне – гэтыя 70 фільмаў, пра якія мы размаўляем, ці яны сапраўды добрыя? Ці могуць яны быць канкурэнтнымі для гледачоў у параўнанні з іншымі еўрапейскімі фільмамі?

— У фільме «Таксі» іранскага рэжысёра Джафара Панахі ёсць такая фраза – «Любы фільм варты прагляду».

Я зараз пазбягаю падобных ацэнак, асабліва датычна беларускага кіно. Таму што каб ацэньваць беларускае кіно агулам, у якіх-кольвек негатыўных дэфініцыях, трэба таксама разумець, у якіх умовах яно існуе. 

На мінулым «Бульбамуві» паказвалі фільм расійскага рэжысёра «Мінск», які моцна абурыў некаторых гледачоў. Іх абурыла тое, як там паказаны Мінск, як паказаныя пратэсты, як у гэтую прастору Мінска трапілі нейкія расійскія патэрны. І адзін з гледачоў пасля прагляду ўстаў і сказаў – «а вось я лічу, што беларускім рэжысёрам трэба вучыцца так цікава і захапляльна расказваць гісторыю». Дык вось я лічу, што менавіта такі падыход быў бы акурат абразлівым ад беларускіх кінакрытыкаў, калі б яны сказалі, што беларускім рэжысёрам трэба чамусьці павучыцца ў тых-та і тых-та. 

— У працяг тэмы пра расійскія патэрны, не магу не спытаць пра «Слова пацана». Ці маглі б вы сфармуляваць яшчэ раз, чаму вас абурыла тое, што беларусы кінуліся глядзець гэты серыял?

— Сярод многіх беларусаў усцяж захоўваецца сфакусаваннае спажыванне менавіта расійскага кінакантэнту. Вядома, у гэтага ёсць аб’ектыўныя прычыны. Гэта кантэнт на зразумелай расійскай мове, каб глядзець яго, чалавеку не патрэбны пераклад ці субтытры. Да таго ж гэтае кіно даступнае – калі паглядзець на расклад у беларускіх кінатэатрах, там вельмі вялікі адсотак расійскага кіно. Яно паказваецца па беларускіх тэлеканалах, гучыць у беларускай прасторы, прапагандуецца ў сацсетках.

Гэта рудымент. І вось гэты культурніцкі ўплыў Расіі дагэтуль застаецца паспяховым на тэрыторыі Беларусі. Але ён абмяжоўвае спажывальнікаў ад дасягненняў сусветнай культуры, гэта трэба разумець. Чалавек факусуецца на чымсьці адным, часта, дарэчы, не вельмі якасным, і закрываецца ад надзвычай цікавых адкрыццяў. Гэта таксама лянота, нежаданне выходзіць з зоны камфорту.

І я думаю, што разуменне таго, як гэта працуе, разуменне таго, як доўга расійская культура замінала развівацца беларускай культуры, мусіць прынамсі на некаторы час устрымаць ад сфакусаванага спажывання расійскага кіно і любых расійскіх твораў. Гэта маё меркаванне.

Я хацела б, каб беларусы не глядзелі на свет і на сябе праз расійскую прызму. А выпадак са «Словам пацана» паказў, што шмат людзей глядзяць на гэтую гісторыю, як на сваю, таму што яны, маўляў, таксама там біліся ў дварах. Вось гэты аргумент якраз не гучыць для мяне пераканаўча, ён мяне наадварод насцярожвае. Людзі глядзяць на сябе праз расійскую прызму, хаця яны там нават не згаданыя. І ў час, калі мы выхоўваем, фармуем свае прыярытэты, свой баланс сіл, абіраем, куды мы глядзім – на Захад ці на Усход – вельмі істотна сфармуляваць сваё стаўленне да расійскай гультуры, бо ад гэтага таксама залежыць нашая будучыня.

— Спадарыня Ірэна, на фоне ўсяго, пра што мы сёння паразмаўлялі – ці з’яўляецца сёння сітуацыя з беларускім кіно катастрофай, чымсьці незваротным?

— Насамрэч я не бачу цяпер катастрофы. Так, мяне засмучаюць некаторыя з’явы сярод беларускай публікі – тое, што я бачу ў сацсетках, тое, пра што чытаю. Але агулам гэта не катастрофа. 

— Распавядзіце, калі ласка, як зараз уладкаваная вашая праца ў якасці сябра журы прэміі «Залаты Глобус». Гэта агулам гучыць надзвычай крута – беларуска ў журы такой прэстыжнай кінапрэміі! Цікава, як усё адбываецца на практыцы?

— Мушу сказаць, што гэта сапраўды праца мары – глядзець кіно і ацэньваць яго. Спачатку я праглядаю (на шчасце, не ўсе, бо ўсе паглядзець немагчыма) заяўкі, пададзеныя на «Залаты Глобус». І ў пэўны момант атрымліваю бюлетэнь, які запаўняю анлайн: на кожную з намінацыяў прапаную свае кандыдатуры. Пасля гэтага галасы падлічваюцца і «Залаты глобус» агучвае намінантаў – той самы галоўны кароткі спіс тых, хто менавіта намінаваны на прэмію.

На наступным этапе я мушу ўжо прагаласаваць у кожнай з гэтых катэгорыяў і выбраць пераможцу паводле мяне. А для таго, каб іх выбраць, мушу паглядзець усе намінаваныя фільмы. Уласна перад Калядамі я гэтым і займалася. А калі я прагаласую, «Залаты Глобус» зноў жа падлічвае галасы і на самой цырымоніі ўзнагароджання ў Лос-Анджэлесе віншуе пераможцаў.

— А ці трапілі фільмы, якія вы абралі, у спіс намінантаў прэміі 2023 года?

— Ведаеце, не шмат, але штосьці трапіла. Бо калі ты высоўваеш свае кандыдатуры, ты выбіраеш з некалькіх сотняў фільмаў. Напрыклад, мой фаварыт «Баншы Інішэрына», перамаглі некаторыя акторы, за якіх я галасавала. Сачыць за гэтым таксама вельмі цікава.