Будапешцкі мемарандум ўжо не варты паперы, на якой надрукаваны?

Досвед Украіны паказаў, што гэтая дамова не абароніць Беларусь, калі раптам...

Развіццё падзей вакол Будапешцкага мемарандума, якому споўнілася чвэрць стагоддзя, у чарговы раз паказала, што ў выпадку беспакаранасці каго-небудзь з удзельнікаў любыя пагадненні могуць быць сарваныя.

Абавязацельствы выглядалі прыгожа

На пачатковым этапе існавання Беларусі здавалася, што ёй удалося вырашыць адну з найважнейшых задач любой дзяржавы — практычна забяспечыць сваю знешнюю бяспеку.
5 снежня 1994-го, усяго праз тры гады пасля аднаўлення незалежнасці, на саміце НБСЕ ў Будапешце Беларуссю сумесна з Вялікабрытаніяй, ЗША і Расіяй быў падпісаны дакумент, які ў выпадку яго рэалізацыі павінен быў кардынальна спрасціць рашэнне праблемы.
У адпаведнасці з ім партнёры пацвердзілі Беларусі свае абавязацельствы:
— паважаць яе незалежнасць, суверэнітэт і існуючыя граніцы;
— устрымлівацца ад пагрозы сілай або яе прымянення супраць тэрытарыяльнай цэласнасці або палітычнай незалежнасці Беларусі;
— адмовіцца ад эканамічнага прымусу, накіраванага на тое, каб падпарадкаваць сваім уласным інтарэсам ажыццяўленне Беларуссю яе суверэнных правоў;
— аказваць ёй дапамогу як дзяржаве-удзельніцы Дамовы аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі (ДНЯЗ), якая не валодае ядзернай зброяй, у выпадку калі яна стане ахвярай акта агрэсіі або аб’ектам пагрозы агрэсіі з прымяненнем ядзернай зброі;
— не прымяняць супраць яе ядзерную зброю, калі толькі яна не нападзе на іх і іх саюзнікаў разам з дзяржавай, якая валодае ядзернай зброяй або звязана з ёй саюзным пагадненнем.
Калі пры гэтым ўлічыць, што два іншых удзельніка ДНЯЗ, Францыя і КНР, таксама валодаюць ядзернай зброяй, далі аналагічныя гарантыі, зрабіўшы адпаведныя заявы, то наўрад ці можна ўявіць, якім чынам — пры разумных паводзінах Беларусі — для яе магла паўстаць ваенная пагроза. У рэчаіснасці жа ўсё аказалася зусім інакш.

Мінск часам усё ж выкарыстоўвае гэты дакумент

Натуральна, гэтыя запэўніванні былі дадзены Беларусі не проста так: яны сталі следствам яе адмовы ад размешчаных на беларускай тэрыторыі ядзерных узбраенняў — як стратэгічных, так і тактычных — спадчыны колішняга Савецкага Саюза.
Тым не менш, хоць Аляксандр Лукашэнка асабіста падпісаў мемарандум, у далейшым ён неаднаразова выказваў крайнюю незадаволенасць яго зместам. Нават праз дваццаць гадоў заявіў: «Гэты ганебны дакумент мне давялося падпісваць у прысутнасці прэм’ер-міністра Вялікабрытаніі, прэзідэнта Злучаных Штатаў Амерыкі, Клінтан тады быў, і Барыса Ельцына. Калі ў нас вялікія „свядомыя“ вывелі без усялякіх папярэдніх умоў, бясплатна аддалі ядзерную зброю, самае сучаснае».
Зрэшты, эксперты звяртаюць увагу на тое, што з-за аб’ектыўных прычын Беларусь не магла ні ўжыць ядзерную зброю, ні тэхнічна абслугоўваць яе.
Характэрна, што нягледзячы на ​​ўсю сваю незадаволенасць дакументам, беларускія ўлады час ад часу выкарыстоўваюць яго ва ўласных мэтах.
Так, у сумеснай заяве міністра замежных спраў Беларусі Сяргея Мартынава і дзяржаўнага сакратара ЗША Хілары Клінтан, прынятым у снежні 2010 года, апошняя пацвердзіла амерыканскія гарантыі бяспекі, зафіксаваныя ў Будапешцкім мемарандуме.
У 2012 годзе беларускае знешнепалітычнае ведамства, спаслаўшыся на мемарандум, прад’явіла прэтэнзіі прадстаўнікам амбасадаў Вялікабрытаніі і ЗША ў сувязі з увядзеннем гэтымі краінамі санкцый з-за парушэнняў афіцыйным Менскам правоў чалавека. Затым беларуская дэлегацыя ўзняла тое ж пытанне ў ходзе 2-й сесіі Падрыхтоўчага камітэта Агляднай канферэнцыі 2015 года ў рамках ДНЯЗ.
Нарэшце, у сакавіку бягучага года Лукашэнка патлумачыў немагчымасць прызнання Крыма расійскім той акалічнасцю, што кіраўнік Беларусі з’яўляецца адным з падпісантаў Будапешцкага мемарандума, які пацвярджае у тым ліку забеспячэнне тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны.

Расія пайшла напралом

Расійская агрэсія супраць Украіны, якая атрымала ў Будапешце абсалютна тыя ж гарантыі, што і Беларусь, падымае, акрамя ўсіх іншых пытанняў, прынцыповае пытанне аб выкананні падпісаных пагадненняў. ЗША і Вялікабрытанія абвінавачваюць Расію ў парушэнні яе абавязацельстваў па мемарандуме, Масква гэтыя абвінавачванні абвяргае.
Ёсць меркаванне, што Украіна не магла разлічваць на дапамогу Вашынгтона і Лондана, таму што мемарандум не быў падмацаваны іх заканадаўствам.
Магчыма, гэта на самай справе так, хоць у момант падпісання дакумента складана было ўявіць, што падобная неабходнасць калі-небудзь паўстане ўсур’ёз. Але, галоўнае, нават пры наяўнасці такога юрыдычнага замацавання любое прамое ўзброенае выступленне у абарону Кіева было б вельмі сумнеўным: занадта вялікая рызыка ядзернай вайны. Тым больш сумнеўна, што ў падобнай сітуацыі рызыкнуць абараняць Беларусь.
Сусветны вопыт паказвае, што калі любая дзяржава лічыць нейкую дамову для сябе невыгаднай, яна імкнецца ўхіліцца ад яе выканання. І калі астатнія не змогуць гэтаму перашкодзіць, дамагаецца поспеху.
Расія зараз знаходзіцца як раз у такім выгадным становішчы, чакаць змены яе стратэгіі не прыходзіцца, так што замена Будапешцкага мемарандума новым пагадненнем з прапісанай адказнасцю за яго парушэнне, як прапануе прэзідэнт Украіны, будзе пазбаўленая сэнсу.
У адсутнасць выразнага і канкрэтнага механізму прымусу цана самых выдатных дамоўленасцей не вышэй за кошт паперы, на якой яны надрукаваны. Выпрацоўка ж такога механізму ў сучаснай міжнароднай абстаноўцы выглядае нерэальнай.