Два тыпы стабільнасці

Стабільнасць для далёкага ад палітыкі чалавека — гэта перш за ўсё магчымасць існаваць на пенсію і зарплату, а такая магчымасць з кожным днём станавіцца ўсё больш прывіднай.

На жаль, далёка не кожны дзяржаўны чыноўнік надзелены здольнасцю «чуць пульс грамадства», але без такой якасці чалавек не можа адбыцца як прафесіянал. Вось таму артыкул у часопісе «Беларуская думка» (№ 7, 2016), прысвечаны гэтай тэме, прыцягнуў маю ўвагу. Павінен прызнацца, я не пашкадаваў пра час, выдаткаваны на яго чытанне.

Даю слова Алегу Мацкевічу, намесніку старшыні Віцебскага аблвыканкама: «Беларускае грамадства сутыкнулася з новым выклікам часу — культурна-ідэалагічнай агрэсіяй заходняга свету, негатыўнае ўздзеянне якога становіцца ўсё больш прыкметным».

Вось так: прыпаў дзяржаўны чыноўнік вухам да зямлі і, нібы былінныя героі, вызначыў сярод бытавога шуму жалезныя крокі культурна-ідэалагічных агрэсараў. У тым, што ад заходняга свету нам, беларусам, людзям мірным і талерантным, нічога добрага чакаць не даводзіцца, даходліва растлумачыў адзіны палітык (АП). У выступе 10 ліпеня 1996 года ён сваё знешнепалітычнае крэда сфармуляваў гранічна лаканічна: «Я сваю дзяржаву за цывілізаваным светам не павяду!».

Сказана — зроблена. За прыкладамі далёка хадзіць не патрэбна. Просты чалавек на іх літаральна спатыкаецца, варта яму толькі сутыкнуцца з дзейнасцю дзяржавы ў рэальнасці або ў віртуальнай прасторы СМІ.

Па дапамогу да апошніх я і звярнуся. 20 верасня АП прыняў з дакладам намесніка прэм’ер-міністра Міхаіла Русага і міністра сельскай гаспадаркі і харчавання Леаніда Зайца. Гаворка, натуральна, зайшла пра ўборачную кампанію. Прыводжу найбольш яркае выказванне з афіцыйнага прэс-рэлізу: «Усім вам было даручана разабрацца з прэс-падборшчыкамі, якія заварочваюць кармы ў плёнку, — пры нашым клімаце гэта выратаванне. Нам трэба мець свае рулонныя прэсы, каб закрываць у плёнку кармы. Мы дамовіліся, што ў будучым годзе вы пакажаце беларускі прэс, які будзе не горш за нямецкі, дацкі або французскі».

У апошнім сказе нядобразычлівец можа разгледзець чарговы выклік з боку заходняга свету, і нават спробу нізкапаклонства перад яго культурна-ідэалагічнымі каштоўнасцямі. Маўляў, нядобра пра нашы рулонныя прэсы казаць, што яны «не горшыя» за нямецкія, дацкія і французскія. Нашы рулонныя прэсы, вытворчасць якіх ажыццяўляецца ў поўнай адпаведнасці з культурнымі традыцыямі беларускага народа і пад нястомным кантролем з боку ідэалагічнай вертыкалі, гатовыя даць любую фору ўсім заходнім аналагам.

Пакіну такога кшталту крытыку на сумленні нядобразычліўцаў. Для сур’ёзнага аналітыка, які жанглюе азбукавымі паліталагічнымі ісцінамі, выказванне АП утрымлівае практычна неабмежаваную колькасць сэнсаў. Спынюся ніжэй на адным з іх.

Тры ленінскія прыкметы

Ангела Меркель — канцлер Германіі. Маргарэт II — каралева Даніі. Франсуа Аланд — прэзідэнт Францыі. А зараз — увага! — пытанне: хто з вышэйпералічаных палітычных дзеячаў здольны так дэталёва абмяркоўваць з міністрамі тэхналагічныя тонкасці заварочванню кармоў у плёнку? Пытанне рытарычнае, а калі так, дык нічога, акрамя культурна-ідэалагічнай агрэсіі, чакаць простаму беларусу ад заходняга свету не варта.

Нам — агрэсію, сабе — лідзіруючыя месцы ў спісе эканамічна развітых краін. У прыватнасці, у Даніі ВУП на душу насельніцтва па парытэце пакупніцкай здольнасці ў 2015 годзе склаў $ 45,7 тысячы (20-е месца ў свеце), у той час як у Беларусі — $ 17,7 тысячы (66-е месца).

І нам яшчэ пашанцавала. Заходні свет у сваёй агрэсіўнасці пакуль абмяжоўваецца культурна-ідэалагічным кампанентам. Але гэта часова. Нездарма ж дырэктар Інстытута сацыялогіі, прафесар Ігар Катляроў б’е ў набатны звон. Адкрыем апошні нумар часопіса «Сацыялагічны альманах», рэдактарам якога гэты масціты сацыёлаг-палітолаг з’яўляецца: «У рэвалюцыях грузінскіх руж і кіргізскіх цюльпанаў, ва ўкраінскіх — аранжавай і годнасці, у чарадзе арабскіх рэвалюцый адчувалася дасведчаная і моцная рука лялькавода, праглядаўся адзіны сцэнар, выкарыстоўваліся адны і тыя ж добра адпрацаваныя тэхналогіі. Усё было зроблена паводле адных і тых жа лякалаў. Цалкам відавочна, што гаворка ідзе пра адны і тыя ж сродкі, адны і тыя жа метады, адны і тыя ж палітычныя сілы адной і той жа мадэлі «грамадзянскай супольнасці супраць дзяржавы».

Вось такая сацыялогія, памножаная на паліталогію і нацыянальную самабытнасць. А ў аўтара цытаты, як падказвае інтэрнэт, дзве вышэйшыя адукацыі — Віцебскі тэхналагічны інстытут лёгкай прамысловасці (1971) і Мінская Вышэйшая партыйная школа (1982). Не ўпэўнены, што будучы прафесар у гады поўнай і канчатковай перамогі сацыялізму ў СССР меў магчымасць знаёміцца з працамі Эміля Дзюркгейма або Макса Вебера, але ведаць тры ленінскія прыкметы рэвалюцыйнай сітуацыі ён быў абавязаны, прычым ведаць так, каб ад зубоў адскоквала.

Нагадваю: няздольнасць вярхоў кіраваць па-старому; нежаданне нізоў жыць па-старому і значнае павышэнне актыўнасці мас, што прыцягваюцца як усім становішчам крызісу, так і самімі «вярхамі» да самастойнага гістарычнаму выступу.

Цікава, дзе тут месца для моцнай рукі лялькаводаў?

Дай асобе волю...

Гісторык Аляксандр Ахіезер вылучаў два тыпы цывілізацый — традыцыйны і ліберальны. Для першага тыпу ўласціва панаванне статычнага ўзнаўлення, для другога — дынамічнае, накіраванае на павышэнне сацыяльнай эфектыўнасці.

Беларусь у сваім гістарычным развіцці выйшла па-за рамкі традыцыйнай цывілізацыі, але перайсці мяжу ліберальнай цывілізацыі так і не здолела. Атрымалася своеасаблівая гістарычная паўкроўка з аслабленым імунітэтам да культурна-ідэалагічнай агрэсіі заходняга (ліберальнага) свету.

Тут варта нагадаць, што «грамадска карысная праца без разліку на матэрыяльную ўзнагароду» з’яўляецца адным з прынцыпаў, на якіх трымаецца наша ідэалогія, узведзеная ў ранг дзяржаўнай. Захад жа не кіем, дык палкай спрабуе навязаць нам утылітарызм (ад лацінскага «utilitas» — «карысць», «выгада»), які звязаны з узрастаннем значнасці паўсядзённых дабротаў, і ў першую чаргу матэрыяльных.

Гэта зараза, што руйнуе нашу духоўнасць, паступова прагрэсуе ад умеранага ўтылітарызму да развітога. Першы характарызуецца імкненнем павялічыць атрыманне выгодаў шляхам іх ураўняльнага пераразмеркавання і сацыяльнага ўтрыманства. Ён неаддзельны ад збіральніцтва, імкнення не столькі вырабіць, колькі дастаць. Як тут ні прыгадаць бясконцыя нафтагазавыя войны з «нашай Расіяй» за права адразаць добрыя кавалкі ад прыроднай рэнты.

Развітому ж утылітарызму ўласціва ўсведамленне сувязі паміж ростам дабротаў і ўласнай дзейнасцю па іх вытворчасці. Ён небяспечны тым, што патрабуе развіцця асобы, якая паступова пачынае пераходзіць ад эканамічных патрабаванняў да палітычных.

Дай асобе волю — і яна паставіць пад сумнеў права АП на маналог. Але ў традыцыйнай цывілізацыі першая асоба — аналаг кіраўніка патрыярхальнай сям’і (бацькі). Любая спроба ўступіць з ім у дыялог стварае пагрозу яго манапольнаму праву на прыняцце рашэнняў, у тым ліку і праву даваць даручэнні міністрам разбірацца з прэс-падборшчыкамі.

Рух з паскарэннем

Дыялог — прамая дарога да разнастайнасці, канкурэнцыі і развіцця. Ён несумяшчальны з цэнтралізаваным прыняццем рашэнняў. Ён несумяшчальны са стабільнасцю, пад якой разумеецца нязменнасць. У першую чаргу нязменнасць улады.Рэзалюцыя Пятага Усебеларускага народнага сходу адкрываецца канстатацыяй захавання ў краіне палітычнай стабільнасці. Такое прызнанне «дарагога вартае». На працягу двух дзесяцігоддзяў беларускі варыянт стабільнасці трымаўся на высокім рэйтынгу АП і росце рэальных даходаў насельніцтва. Але абодва фактары стабільнасці сёння імкліва дэградуюць.

Здольнасць першай асобы дзяржавы быць крыніцай масавых надзей (упэўненасці ў заўтрашнім дні) — ключавая ўмова падтрымання рэйтынгу. Паводле дадзеных НІСЭПД, у чэрвені 2006 года індэкс чаканняў (розніца станоўчых і адмоўных адказаў на пытанне: «Як зменіцца сацыяльна-эканамічная сітуацыя ў Беларусі ў бліжэйшыя гады?») быў роўны 33 пунктам: 45% рэспандэнтаў адзначылі, што сітуацыя палепшыцца, і толькі 12% — што пагоршыцца. Праз дзесяць гадоў колькасць песімістычных адказаў патроілася, а аптымістычных скарацілася ў два разы. У выніку індэкс чаканняў стаў адмоўным і склаў -16.

З мэтай стымулявання масавых надзей дзяржава заблакавала працу незалежных сацыёлагаў. Такі вось спосаб барацьбы з рэальнасцю. На працу Белстата ён пакуль яшчэ не распаўсюджваецца, але хто дасць гарантыю, што пад грыф сакрэтнасці ў бліжэйшы час не патрапіць эканамічная статыстыка. Урэшце, усе эканамічныя паказчыкі і сістэма іх уліку — гэта яшчэ адзін прыклад культурна-ідэалагічнай агрэсіі заходняга свету. Для палітыка, які прымае рашэнні «ад жыцця», забарона на публікацыю эканамічнай статыстыкі будзе выглядаць вельмі арганічна.

Аднак просты, далёкі ад палітыкі чалавек таксама схільны прымаць рашэнні «ад жыцця». Стабільнасць для яго — гэта перш за ўсё магчымасць існаваць на пенсію і зарплату, а такая магчымасць з кожным днём станавіцца ўсё больш прывіднай.

Што да спецыялістаў па азбукавых паліталагічных ісцінах, дык яны вылучаюць «стабільнасць» двух тыпаў: звязаную з эвалюцыйным развіццём або, наадварот, з павольным загніваннем. Другі тып прыводзіць альбо да хаосу, што перыядычна і здаралася ў айчыннай гісторыі, альбо да абсалютнай стабільнасці могілак.

Ужо ў момант свайго фармавання беларуская мадэль пайшла па другім шляху, і зараз рухаецца па ім з паскарэннем, што пацвярджаецца пастаянным апеляваннем АП да тэмы стабільнасці. «Парадак, — як сцвярджае спецыяліст па пытаннях інфармацыйнай бяспекі Джэймс Дэрыян, — валодае найбольшым значэннем тады, калі ён згублены альбо губляецца». Са стабільнасцю абсалютна тая ж гісторыя.