Каліноўскі проста перашкаджае ўладам. Як і БЧБ-сцяг
Ян Бертановіч на «Свабодных навінах» расказвае пра тое, чым так не дагадзіў уладам Кастусь Каліноўскі і чаму менавіта цяпер прапаганда пачала шальмаванне.
Кастусь Каліноўскі. Фота: wikipedia.org
Ігар Сергяенка ў сваім інтэрв'ю «саліднай газеце» пачаў рэвізію нацыянальных герояў. Дакладней, гэта нават не рэвізія, а, наадварот, адмова ад яе, адкат да ранейшай версіі — савецкіх яшчэ распрацоўшчыкаў. Праўда, з некаторымі агаворкамі.
У Расіі адбываецца прыкладна тое самае. Бахмут ужо афіцыйна называюць Арцёмаўскам (цікава, ці ведаюць самі прапагандысты і «музыкі», кім быў гэты Арцём?). На «вызваленых» тэрыторыях вяртаюцца помнікі Леніну — што, вядома, вельмі важна для жыхароў гэтых вызваленых ад выгод цывілізацыі гарадоў. Агаворкі і тут прысутнічаюць: калі пры Саветах помнікі Шаўчэнку ўсталёўваліся, цяпер іх, наадварот, зносяць.
Зрэшты, ці варта тут казаць пра рэцыдыў «саўка», як робяць многія каментатары? Ці гэта нешта прынцыпова іншае?
Савецкае савецкаму розніца
Лукашэнку і Пуціна часта называюць савецкімі. І сапраўды, няма аніякіх падстаў сумнявацца, што абодва яны зробленыя менавіта ў СССР. Незразумела, навошта гэтым бравіраваць — як паступаюць, напрыклад, зоркі расійскага агітпрапа ў вядомай песні. Бо людзей звычайна нараджаюць, а не робяць, а потым яны ўжо самі робяцца. Хоць у таталітарных дзяржавах, вядома, усё бывае інакш.
Але ў чым жа савецкасць згаданых кіраўнікоў? Гаворка тут, безумоўна, не пра камуністычныя ідэі — яны даўно ўжо ў мінулым, і нават былыя лектары супольнасці «Знание» асабліва пра іх не ўспамінаюць. Гаворка ў першую чаргу пра культурныя рэфлексы, якія несвядома рэпрадукуюцца з пакалення ў пакаленне. 23 лютага мужчыны па-ранейшаму атрымліваюць ад дам крэм для галення і шкарпэткі, а затым шэпчуцца, чым бы гэтых дам здзівіць на 8 сакавіка. Гэтая Інерцыя жывучая, і шмат што яна, безумоўна, тлумачыць. Але не ўсё.
У першую чаргу важна зразумець: савецкае савецкаму розніца. Асабліва ў плане жыццёвага бэкграўнду.
Якая стандартная біяграфія знакамітых бальшавікоў першага пакалення — Сталіна, Дзяржынскага ды і самога Леніна? Канспірацыя, арышт, спасылка, уцёкі, зноў канспірацыя — і ўсё наноў. Другому пакаленню таксама сумаваць не прыйшлося: у асноўным, гэта сялянскія хлопцы, якія яшчэ ў пубертатным узросце пайшлі ў Чырвоную армію — нават не ўсведамляючы тады, што тым самым адчыняюць перад сабой дзверы сацыяльнага ліфта. Бо пакуль да яго электрычнасць падвялі, у пасажыра сто разоў магла прыляцець шалёная куля.
Абодвум нашых героям — як і амаль усяму іх атачэнню — гэтая ўдаласць было незнаёма. Да часу іх нараджэння камуністычная ідэя сама сабой выветрылася. У яе ўжо мала хто верыў сур'ёзна. І ўжо тым больш ніхто не рызыкаваў дзеля яе жыццём. Партбілет стаў не больш чым пропускам у той самы сацыяльны ліфт. Менавіта з гэтых меркаванняў яго і атрымлівалі.
Сімптом апартунізму
Такое чыста паразітычнае стаўленне да ідэалогіі было ўласціва для ўсяго іх пакалення, выхаванага ў гады застою — калі «адны словы для кухняў, іншыя — для вуліц». Гэтае стаўленне яны забралі з сабой і ў новае, постсавецкае жыццё. Цвёрда засвоіўшы, што ідэалогія (не важна, якая) — гэта не абсалютная ісціна, у якую трэба верыць і самазабыўна ёй служыць. Гэта інструмент, якім можна карыстацца дзеля ўласнага дабрабыту — калі будзе ў тым патрэба. Так у гады застою рабілі практычна ўсё.
Нашы героі паспяхова працягваюць гэтым займацца да сённяшняга часу. Збоку нават сама назва таго органа, які ўзначальвае аўтар публікацыі Ігар Сергяенка — Рэспубліканскі савет па гістарычнай палітыцы пры Адміністрацыі прэзідэнта – выглядае па-оруэлаўску сур'ёзна. На справе ж — суцэльны апартунізм. Менавіта так ахарактарызаваў бы пазіцыю гэтых таварышаў любы сумленны камуніст — калі яны, вядома, засталіся.
Верны сімптом апартунізму — тактычныя саюзы. Заключацца яны могуць рашуча з кім заўгодна, хоць з правадырамі афрыканскіх плямёнаў. Абы прыносілі хоць нейкую выгаду. Прычым не ў будучым дасканалым свеце, а проста цяпер. І не чалавецтву, а яго канкрэтнаму прадстаўніку.
Менавіта такі тактычны саюз беларуская ўлада заключыла з прарасійскімі гісторыкамі-заходнерусістамі і іншымі еўразійцамі. Яны якраз ідэйныя, але ў іх цудоўнай будучыні аніякай суверэннай Беларусі (ды яшчэ і з такім свавольным лідарам) месца не прадугледжана.
Аднак гэтыя дзеячы выдатна разумеюць, што прасунуць у масы свае ідэі ім не дапаможа аніякая сацыяльная рэклама (хоць круціць яе, кажуць, сталі нават у метро). І таму выкарыстоўваюць для іх паступовага ўкаранення адзіна магчымы рычаг.
Барацьба з культам Каліноўскага для такой публікі даўно ўжо была ідэяй фікс. І вось час настаў — іх наратывы нарэшце запаўняюць афіцыйныя СМІ.
Каліноўскі проста перашкаджае
Але тут узнікае законнае пытанне: а «людям государевым» якая карысць гэтыя погляды трансляваць, ды яшчэ і з такой высокай трыбуны?
Здавалася б, навошта наогул лішні раз прыцягваць увагу да гэтага Каліноўскага? Куды зручней проста на яго забыцца — і канец. Даць па вертыкалі адпаведнае ўказанне, і ўсё. Каго ў нас сёння здзівіш забытымі героямі?
Аднак пакаранага ў 1864 годзе кіраўніка паўстанцаў у згаданай вышэй публікацыі валілі так, як раней вынішчалі альтэрнатыўных кандыдатаў на выбарах. Вось выдзеленая ў газеце тлустым цытата, дзе выдатна (дакладней, гістарычна) абсалютна ўсё, кожны атам: «Апублікаваныя падрабязнасці зверскіх распраў каліноўцаў з беларускім праваслаўным насельніцтвам ужо многіх працверазілі. Выразалі людзей за нежаданне падтрымліваць польскае паўстанне, гэта значыць за пазіцыю, за вернасць сваёй ідэнтычнасці. І чым у такім выпадку Каліноўскі адрозніваецца ад тых жа Бандэры, Шухевіча, Кушаля, бурага?». Каментаваць гэта не будзем, выбачайце.
Зрэшты, чаго тут хітраваць? Прычыны нечаканай актуалізацыі Каліноўскага ў афіцыйным парадку дня зразумелыя нават дзіцяці, якое цішком пачытвае «экстрэмісцкія» каналы. І нават дзіця разумее, што да самога Каліноўскага як гістарычнай асобы ўсё гэта мае вельмі апасродкаваныя адносіны.
Калі б вядомае вайсковае фармаванне — якога ў Мінску сёй-той вельмі баіцца — назвалі, скажам, імем Янкі Купалы, давялося б і ў класіка блох вышукваць. Чым ён адрозніваецца ад Усамы бэн Ладэна? Той жа таксама вершы складаў.
Давайце вось чыста дзеля прыколу ўявім сабе, што ў 2020-м сімвалам барацьбы з самавольствам стаў не БЧБ-сцяг, а, скажам, сцяг «Таварыства выратавання на водах». Чаму не, усякае ж бывае. Асабліва ва ўмовах дыскрэтнасці і невідавочнасці гістарычнай свядомасці.
Сцяг — гэта ў любым выпадку проста сімвал, некаторая каляровая ўмоўнасць. Усё залежыць толькі ад семантыкі, якая з часам можа змяняцца і дапаўняцца. Той жа БЧБ цяпер ніхто не абвінаваціць у адсутнасці важкага гістарычнага бэкграўнду — і шмат у чым дзякуючы рэпрэсіям. Што ні кажы, а чырвоны колер там — гэта ўжо не толькі ўдалы крэатыў Душ-Душэўскага…
Няма сумневу, што гэты сцяг у далейшым будзе асацыявацца ў народнай свядомасці ў першую чаргу з 2020-м, а потым ужо з больш даўнімі датамі.
Ну а калі б народ тады абраў які-небудзь іншы сцяг? Напрыклад, ТВВОД (ОСВОД). Што б мы цяпер чыталі пра яго на старонках «саліднай газеты»? Думаю, вядомы калумніст напісаў бы сваім залатым пяром: блакітны колер там прысутнічае зусім нездарма. Крыху больш ураўнаважаны доктар навук інтэрпрэтаваў бы якар як старажытны масонскі сімвал. А потым бы, вядома, раскрыліся і абуральныя факты генацыду.
Гэта значыць, справа не ў самім сцягу. І не ў самім Каліноўскім. Тым больш, небараку ўжо даводзілася станавіцца ахвярай неадэкватнай інтэрпрэтацыі — якраз-такі пры Саветах, калі яго прызначылі ледзь не папярэднікам бальшавікоў.
Дарэчы, вайсковае фармаванне імя Каліноўскага было створанае не ўпершыню. Першай была партызанская брыгада, сфармаваная яшчэ ў 1943-м на тэрыторыі акупаваных немцамі заходніх раёнаў БССР. Пра яе рэдка згадваюць — мабыць, з той прычыны, што цяпер гэта Польшча. Сталін так вырашыў.
У ранг нацыянальных аўтар «саліднай газеты» ўзводзіць герояў савецкіх — хоць гэта відавочны аксюмаран: якім нацыянальным героем можа быць, скажам, генерал Баграмян, які прыняў актыўны ўдзел у аперацыі «Баграціён»? Але тут жа падвяргае крытыцы савецкія наратывы адносна Каліноўскага. Так, ён таксама змагаўся за агульную радзіму — якой тады была Рэч Паспалітая (зусім не толькі польская, у сучасным значэнні слова). Аднак пры гэтым быў беларусам.
Вельмі выбарачны падыход з боку гісторыка. Але хіба можа ён здзіўляць? Савецкія героі ж ніяк не перашкаджаюць патрону. А Каліноўскі — перашкаджае.
«Мы ўбачылі на свае вочы, як небяспечна скажаць факты або хаваць частку праўды», — сцвярджаецца ў публікацыі. І нават у гэтым пафасе няма нічога дзіўнага.
Бо праўда ў нас адна. Ці, дакладней, адзін. Ён і ёсць мерка ўсіх рэчаў. Калі формула вадароду раптам чамусьці стане яму ўпоперак горла, у яе тут жа дададуць парачку новых элементаў.
І зусім не з ідэалагічных меркаванняў. Ідэалогіяй — гэта значыць, нейкай адносна трывалай сістэмай поглядаў — такое нельга лічыць. Гэта называецца неяк па-іншаму.