Беларускі катынскі спіс. Пытанні застаюцца

Публікацыя Цэнтрам польска-расійскага дыялогу рэканструяванага спісу польскіх грамадзян, знішчаных НКУС увесну 1940 года, выклікала вялікую ўвагу з боку беларускіх і замежных СМІ. Разам з тым, не варта пакуль казаць пра сенсацыю.  



Фота Ігара Мельнікава

Варта ўвагі

Яшчэ ў сярэдзіне мінулага года польскія і расійскія спецыялісты прадставілі спіс прозвішчаў польскіх грамадзян, якія, маглі апынуцца ў выніковай расстрэльнай ведамасці мінскага НКУС у сакавіку-красавіку 1940 года Пазней той пералік быў параўнаны з дакументамі 15-й канвойнай брыгады ўнутраных войскаў НКУС. Дадзеная супастаўленне дало супадзенне амаль сотні прозвішчаў людзей, якія былі вывезены ў Мінск і ад таго моманту пра іх лёс больш нічога не вядома.

Большасць прозвішчаў, змешчаных у спісе, падрыхтаваным Цэнтрам польска-расійскага дыялогу, раней ужо былі вядомы беларускім і польскім даследчыкам. Напрыклад, у свой час, я даволі падрабязна апісваў лёс польскага памежніка Станіслава Хмялеўскага з Вілейкі.

Дакумент пра Станіслава Хмялеўскага

Гэты чалавек трапіў у савецкі палон, утрымліваўся ў вілейскай турме, а ўвесну 1940 года быў накіраваны ў распараджэнне НКУС у сталіцу БССР. У 1990 годзе родныя Хмялеўскага атрымалі з Беларусі афіцыйную даведку, у якой, у прыватнасці, адзначалася, што Станіслаў Хмялеўскі быў абвінавачаны ў тым, што… на працягу некалькіх гадоў служыў у польскім войску. Справа былога памежніка была перададзена на разгляд тройкі. Далейшы лёс гэтага чалавека не вядомы.

У Беларускім спісе былі не толькі вайскоўцы

Не варта думаць, што ў Беларускім катынскім спісе знаходзіліся прозвішчы толькі афіцэраў Войска Польскага. Насамрэч увесну 1940 года у мінскіх турмах знаходзілася значная колькасць польскіх паліцэйскіх, былых землеўласнікаў, супрацоўнікаў польскіх дзяржаўных устаноў.

Многія з гэтых людзей, як напрыклад, землеўласнік з Навагрудчыны, былі сенатар Канстанцін Рдултоўскі, прайшлі праз пекла савецкіх турмаў і выжылі. Але некаторая частка былых памешчыкаў і буйных землеўласнікаў падзяліла сумны лёс польскіх “мундуровых”: вайскоўцаў і паліцыянтаў. Таму з усёй упэўненасцю можна казаць пра тое, што ў сумна вядомым Беларускім катынскім спісе знаходзіліся прозвішчы розных катэгорый грамадзян ІІ Рэчы Паспалітай.

“Карта” ды іншыя

Сёння даследаваннем трагічнага лёсу жыхароў заходнебеларускіх ваяводстваў міжваеннай Польшчы пасля далучэння гэтых тэрыторый да СССР у верасні 1939 года займаецца польскі даследчы Цэнтр “Карта”. У 2003 годзе яго супрацоўнікі выдалі даволі грунтоўны даведнік “Арыштаваныя ў Заходняй Беларусі”, які змяшчаў алфавітны спіс прозвішчаў амаль 5 тысяч палякаў і польскіх грамадзян іншых нацыянальнасцей, якія ў перыяд з верасня 1939-га па чэрвень 1941 года былі арыштаваны і асуджаны на розныя тэрміны зняволення.

Архіў Інстытута нацыянальнай памяці ў Варшаве

Акрамя гэтага, у 2006 годзе быў выданы каталог успамінаў і матэрыялаў, якія захоўваюцца ва. “Усходнім архіве” Цэнтра “Карта”. Гэта вельмі каштоўныя крыніцы, якія праліваюць святло на тэхналогію дзейнасці сталінскіх рэпрэсіўных органаў у дачыненні да так званага “польскага кантынгенту”. Даволі каштоўныя матэрыялы, што адносяцца да дадзенай тэматыкі, знаходзяцца ў архівах польскага Інстытуту Нацыянальнай памяці. Тут гутарка ідзе перш за ўсё пра ўспаміны польскіх грамадзян, якія сталі ахвярамі савецкіх рэпрэсій.

Праўда дзесьці побач

Безумоўна, дакументы якія захоўваюцца ў польскіх архіваў прадстаўляюць вялікую цікавасць для даследчыкаў, аднак, найбольш важныя першакрыніцы, што тычацца да тых падзей, захоўваюцца ў архівах расійскіх і беларускіх спецслужб. Тут гутарка ідзе перш за ўсё пра Маскву, таму, што ў савецкія часы ўсе дакументы і справаздачы ішлі з нацыянальных рэспублік у сталіцу “савецкай імперыі”.

Акрамя гэтага, варта ўлічваць, што ў чэрвені 1941 года немцы настолькі хутка захапілі сталіцу БССР, што захаваць архівы НКУС савецкай Беларусі было проста не магчыма. Да таго ж Мінск жорстка бамбілі і большасць адміністратыўных будынкаў мінскіх турам былі знішчаны ўжо ў першыя дні вайны.

На жаль, сёння архівы КДБ у Беларусі і ФСБ у Расіі зачынены для даследчыкаў. Гэты чыннік ускладняе высвятленне праўды пра сталінскія злачынствы супраць польскіх грамадзян на тэрыторыі БССР у 1940 годзе.

Не варта забывацца і яшчэ на адзін гістарычны сюжэт: у перыяд з 1940 па 1941 гады ў мінскіх турмах утрымліваўся не толькі “польскі кантынгент”, але і грамадзяне іншых краін, у тым ліку Вялікабрытаніі і Францыі. Гутарка ідзе пра былых вайскоўцаў французскай і брытанскай арміі, якія трапілі ў нямецкі палон, утрымліваліся ў лагерах на тэрыторыі акупаванай Польшчы, а потым збеглі ў СССР і трапілі ў кукі НКУС. Для большасці з гэтых людзей мінскія турмы былі толькі перасыльнымі пунктамі на шляху ў лагеры ваеннапалонных.

Ліст да Берыі, пра англіча і французах у савецкіх лагерах

Ёсць сведчанні, што некаторыя з гэтых грамадзян знаходзіліся ў Мінску і ў чэрвені 1941 года. Цалкам верагодна, што яны маглі паўтарыць трагічны лёс польскіх грамадзян, якіх салдаты ўнутраных войск НКУС забілі падчас спробы эвакуацыі зняволеных на ўсход. Дакладны адказ на гэта і многія іншыя пытанні маглі бы даць дакументы з архіву КДБ Беларусі.

Пасля азнаямлення з агульным станам праблемы з’яўляецца рытарычнае пытанне: навошта у нас хаваюць праўду аб тых страшных падзеях?

Ілюстрацыі аўтара і з архіва аўтара