Будаўніцтва 1920-х — прыклад для сучаснай Беларусі

У сярэдзіне 1920-х польскія ўлады распрацавалі планы будаўніцтва цэлых раёнаў прыватных дамоў для чыноўнікаў. Некаторыя з тых даваенных польскіх камяніц захаваліся да сённяшняга дня. Яны з’яўляюцца не толькі архітэктурнымі помнікамі, але і прыкладамі таго, як трэба забудоўваць невялікія беларускія гарады.



zaslauie_chmielieuka_logo.jpg

Заслаўе—Хмелеўка

Новае аблічча гарадоў Заходняй Беларусі

28 мая 1924 года Міністэрства фінансаў Польшчы, кажучы сучаснай мовай, адчыніла крэдытную лінію для будаўніцтва дамоў для супрацоўнікаў дзяржаўнага апарату ў усходніх ваяводствах. Фінансавыя сродкі ў рамках крэдыту атрымала Міністэрства грамадскіх работ (у якім быў створаны адмысловы Аддзел дзяржаўных будынкаў — І.М.) і ўжо 6 чэрвеня скіравала грошы ў сваё прадстаўніцтва ў Брэсце. 12 мая 1924 года былі створаны Ваяводскія камітэты будаўніцтва, якія ў супрацы з ваяводскімі ўладамі пачалі распрацоўваць план будаўніцтва індывідуальных дамоў у канкрэтных мясцовасцях. Хутка пасля гэтага былі створаны Павятовыя будаўнічыя камітэты, якія пад кіраўніцтвам стараст рыхтавалі неабходную інфармацыю для пачатку прац.

Катэджны пасёлак у Навагрудку

У чэрвені архітэктары пачалі распрацоўваць чарцяжы і праекты новых будынкаў. Паралельна ішла падрыхтоўка сметнай дакументацыі. Дарэчы, над распрацоўкай чарцяжоў працавалі 14 лепшых варшаўскіх архітэктараў. Хутка было прынята рашэнне аб будове тыповых дамоў. Было распрацавана 33 тыпы будынкаў, з якіх 8 было з дрэва і 25 каменных. Гэта былі дамы для старастаў (на дзве і чатыры кватэры), а таксама баракі для паліцыі. У дамах для стараст планавалася зрабіць 4 пакоі для сям’і і два службовых.

katedzhni_pasjolak_sta_bcah_logo.jpg

Катэджны пасёлак у Стаўбцах

Пры будаўніцтве павінны былі ўлічвацца кліматычныя ўмовы Палесся. Дзеля таго, каб т. зв. калоніі гарманічна ўпісаліся ў гарадскую забудову, былі праведзены спецыяльныя праектныя работы на мясцовасці. Паралельна з гэтым ішла купля будаўнічых матэр’ялаў. Усяго для будаўніцтва новых “мікрараёнаў было прывезена 11 600 000 штук цэглы і 3 800 000 штук дахоўкі.

katedzhni_pasjolak_u_njasv_zhi_sjaredz_na_1920_g__logo.jpg

Катэджны пасёлак у Нясвіжы

Нарэшце, пачаліся працы. Будаўніцтву спрыяла добрае надвор’е: восень 1924 года была даволі цёплай. У Навагрудскім ваяводстве дамы будаваліся ў 8, у Палескім – у 11, на Віленшчыне (Віленскае ваяводства было створана толькі ў 1925 годзе — І.М.) —  у 16 мясцовасцях. У Навагрудскім ваяводстве ў 1925 годзе было пабудавана 43 (21 каменны, 22 драўляных), у Палескім 69 (26 каменных, 43 драўляных), на Віленшчыне 27 (5 каменных, 22 драўляных). Чаму выкарыстоўвалі дрэва? Таму, што яно было танней за цэглу, да і будаўнічы працэс ішоў хутчэй. Варта таксама падкрэсліць, што адной з галоўных праблем была кепская транспартная інфраструктура некаторых з новых мікрараёнаў. Так, напрыклад, у Нясвіжу новая калонія знаходзілася ў 14 км ад бліжэйшай чыгуначнай станцыі, у Валожыне — у 28, у Шаркаўшчыне — у 36 км.

Калонія Нарутовіча ў Брэсце

Катэджныя пасёлкі ўзору канца 1920-х гадоў з’явіліся ў Браславе, Шаркаўшчыне, Плісе, Глыбокім, Свянцянах, Дуніловічах, Смаргоні, Вілейцы, Ашмянах, Валожыне, Лідзе, Наваградку, Стаўбцах, Нясвіжы, Баранавічах, Слоніме, Косаве, Пружанах, Кобрыне, Драгічыне, Пінску, Брэсце, Століне. Варта падкрэсліць, што гэта акцыя адбывалася і на тэрыторыі Заходняй Украіны.  

Памежная інфраструктура

Асобнай сферай стала будаўніцтва памяшканняў для польскіх памежнікаў з Корпуса аховы памежжа (КАП). Па праграме на 1924/1925 гг. планавалася 238 заставаў і 111 дапаможных будынкаў. Аднак фінансавых сродкаў хапіла толькі на будаўніцтва адпаведна 61 і 134-х.

dom_starasti_njasv_zhi_logo.jpg

Дом старасты ў Нясвіжы

Рэалізацыя праграмы складалася з трох фаз, чарговасць якіх акрэсліла камандаванне КАП. У першай фазе, на якую адводзілася 14–16 тыдняў, будаўніцтва ў 10 памежных участках Валынскага, Навагрудскага ваяводства, а таксама на Віленшчыне, у выніку чаго павінна было паўстаць 136 будынкаў, кубатурай 274,154,16 м. кв. У другой фазе (з 1 сакавіка 1925 г.) — быў запланаваны ўвод у эксплуатацыю 63 будынкаў КАП у 4-х памежных участках Палескага ваяводства агульнай кубатурай 114,222,77 м. кв. У трэцяй фазе (з 7 мая 1925 г.) — 19 будынкаў у Тарнопальскім ваяводстве кубатурай 23, 498,55 м. кв. Працы на другой і трэцяй фазе павінны былі працягвацца таксама 14–16 тыдняў.

dom_u_baranav_chah_logo.jpg

Дом у Баранавічах

Трэба браць пад увагу, што памежныя тэрыторыі былі небяспечным рэгіёнам. Там, не гледзячы на з’яўленне ў 1924 годзе памежнікаў КАП (да 1924 г. ахову межаў неслі супрацоўнікі дзяржаўнай паліцыі — І.М.) усё ж працягвалі дзейнічаць прабальшавіцкія атрады, якія здзяйснялі напады на дзяржустановы. Падчас першай фазы адбылася падрыхтоўка неабходнай інжынерна-тэхнічнай дакументацыі, а таксама распрацоўка чарцяжоў. Разам з тым, адбываўся завоз будаўнічых матэрыялаў. (Дарэчы, як паказваюць пазнейшыя падлікі, у усходнія ваяводствы для будаўніцтва інфраструктуры КАП было завезена 7 657 578 штук цэглы — І.М.).  На працягу гэтай фазы ўдалося збудаваць частку застаў і нарэшце наладзіць сістэматычную ахову дзяржаўнай мяжы.

Дом на дздве сям'і ў Стаўбцах

Па ўспамінах сучаснікаў тых падзей, у польскіх дзяржаўных устаноў здараліся праблемы з набыццём тэрыторый пад будаўніцтва. Часам ўласнік зямлі банальна адсутнічаў на тэрыторыі Польшчы. Не з усімі ўдавалася дамовіцца. Не сакрэт, што пад будаўніцтва новых мікрараёнаў для тагачаснай катэджнай забудовы выбіраліся найбольш прывабныя часткі гарадоў і мястэчак. Павятовы стараста павінен быў жыць не на выселках, а амаль у цэнтры горада. А такія прывабныя кавалкі зямлі каштавалі. Цэны за гектар зямлі вагаліся ад 429 да некалькіх дзесяткаў тысяч злотых. Найбольш танная зямля была ў Пружанах (трошкі больш за 400 злотых), а найбольш высокія цэны былі ў Брэсце (ад 50 да 60 тысяч злотых за гектар).

brama_kap_u_klecku_logo.jpg

Брама КАП у Клецку

brama_klecku_suchasni_vigljad_fota_radzima_org_logo.jpg

Брама ў Клецку. Сучасны выгляд. Фота radzima.org

Памежнікам таксама прыходзілася змагацца з уласнікамі зямельных надзелаў у справе атрымання права будаўніцтва на тых ці іншых зямельных надзелах. Кошты зямлі для будаўніцтва памежнай інфраструктуры вагалася ад 115 злотых да 1500 злотых за гектар. Цяжка прыйшлося з будаўніцтвам для КАП на Палессі, дзе было шмат балот.

maljunak_adnago_z_damo__logo.jpg

Малюнак аднаго з дамоў

Даволі актуальнай праблемай для польскіх улад, як дарэчы і для сённяшніх беларускіх, была адсутнасць кваліфікаваных працоўных рук. Дзеля гэтага палякам прыйшлося прывозіць рабочых з Цэнтральнай і Заходняй Польшчы. Аднак варта падкрэсліць, што масавае будаўніцтва на “крэсах стала для жыхароў Заходняй Беларусі добрай магчымасцю зарабіць грошы. Шмат палешукоў тады ўстроіліся на будаўніцтва ў якасці працоўных.

plan_kalon_njasv_zhi_logo.jpg

План калоніі ў Нясвіжы

Працэс будаўніцтва польскіх мікрараёнаў на тэрыторыі заходне-беларускіх ваяводстваў працягваўся на працягу ўсяго міжваеннага двадцацігоддзя. Таксама ўдалося стварыць і добрую памежную інфраструктуру. Калі глядзіш на праекты тых будынкаў і калоній становіцца зразумела, што над імі працавалі сапраўды лепшыя з лепшых.

У выніку паходу Чырвонай Арміі ў верасні 1939-га Заходняя Беларусь апынулася ў складзе Савецкага Саюза. Нехта з уладальнікаў дамоў у Нясвіжы, Слоніме, Брэсце, ці Лідзе паспеў пакінуць радзіму, другія засталіся. Аднак не на доўга. Хутка яны былі арыштаваны, ці дэпартаваны з БССР. Некаторыя з тых, даваенных польскіх камяніц захаваліся да сённяшняга дня. Яны з’яўляюцца не толькі архітэктурнымі помнікамі, але і прыкладамі таго, як трэба забудоўваць невялікія беларускія гарады і мястэчкі.

zasla_e_logo.jpg

Заслаўе. Сучасны выгляд