Дахау – канцлягер, у якім спачатку былі палітвязьні, а потым пекла на Зямлі

20 сакавіка 1933 году, менш чым праз два месяцы пасьля атрыманьня законнай улады, стваральнікі новага сусьветнага парадку адчынілі ў Баварыі лягер. Жахаў, зробленых там, хапіла б на ўсю гісторыю чалавецтва. Але немцы пасьпелі за 12 гадоў.

Гэта быў родапачынальнік сістэмы тэрору. Разьмешчаны на тэрыторыі закінутага завода па вытворчасьці боепрыпасаў недалёка ад горада Дахау, паблізу Мюнхэна, лягер першапачаткова задумваўся як цэнтар зьняволеньня для палітвязьняў — камуністаў, сацыял-дэмакратаў і іншых, каго нацысцкі рэжым лічыў ворагамі дзяржавы.

Арганізацыя лягера, а таксама бязьлітасная эфектыўнасьць, зь якой ён кіраваўся, сталі ўзорам для сеткі канцэнтрацыйных лягераў сьмерці, якія распаўсюдзіліся па ўсёй Эўропе, аж да Беларусі. Метады тэрору, удасканаленыя ў яго межах — пераклічкі, прымусовая праца, расстрэлы і сістэматычнае прыніжэньне чалавечай годнасьці — сталі адметнымі рысамі сістэмы нацысцкіх лягераў, якія былі братамі-блізьнятамі камуністычнага ГУЛАГа.

Дзьверы адчыняюцца

Стварэньне Дахау ў сакавіку 1933 году было жахлівым прадвесьцем намераў нацысцкага рэжыму. Гэта быў ясны сігнал, што палітычная апазыцыя ня будзе дапускацца ў новай Нямеччыне. Тое, што пачыналася як інструмэнт для падаўленьня апазыцыі, неўзабаве пашырылася і ўключыла ўсіх, хто лічыўся расава або ідэалягічна непрыдатным да нацысцкага сьветапогляду. Габрэі, цыгане, каталіцкія сьвятары, сьведкі Еговы, гомасэксуалісты і іншыя групы сістэматычна зьбіраліся і адпраўляліся ў Дахау і лягеры, якія рушылі ўсьлед па яго ўзоры.

Лягерная арганізацыйная структура і тактыка сталі ўзорам для ўсёй сістэмы канцэнтрацыйных лягераў. Генрых Гімлер, кіраўнік СС, кіраваў распаўсюдам мэтадаў Дахау па ўсёй Нямеччыне і на акупаваных тэрыторыях. Эфектыўнасьць, зь якой дзейнічаў Дахау, задала стандарт жаху, які павінен быў ахапіць Эўропу.

Хуткае пашырэньне лягернай сістэмы пасьля ўтварэньня Дахау было адначасова адлюстраваньнем і каталізатарам Галакосту. Ідэалягічная аснова нацысцкага рэжыму — люты антысэмітызм, расізм і эўгеніка — знайшла ў гэтых лягерах найбольш жорсткае выяўленьне.

Жыцьцё ў лягеры

Што цікава, напачатку існавала шмат выпадкаў, калі некаторыя групы людзей празь некалькі месяцаў “перавыхаваньня” выходзілі на волю цалкам афіцыйна. Адзін з герояў аповесьці Эрыха Марыі Рэмарка “Ноч у Лісабоне” ўзгадвае падобны эпізод са свайго жыцьця ў нямецкім лягеры.

Але пазьней справы пайшлі горш. У змрочных межах лягера сама сутнасьць чалавечнасьці была кінутая да выпрабаваньня ва ўмовах, якія не паддаюцца разуменьню. Штодзённае існаваньне зьняволеных было барацьбой з фізычнымі абмежаваньнямі, навязанымі іх выкрадальнікамі, і глыбокай, больш страшэннай барацьбой за захаваньне падабенства чалавечай годнасьці. Лагер, які напачатку быў прызначаны для зьняволеньня некалькіх тысячаў людзей, разросься да дзясяткаў тысячаў.

Перанаселенасьць у Дахау была жахлівай, зьняволеныя ціснуліся ў баракі, прызначаныя для ўтрыманьня толькі часткі ад іх колькасьці. Недахоп месца прымушаў вязьняў спаць побач на матрасах, напоўненых саломай, што непазьбежна прыводзіла да росквіту хваробаў і інфэкцый. Распаўсюд тыфу, сухотаў і іншых хваробаў быў шалёным, што пагаршалася мэтаскіраванай палітыкай ігнараваньня медыцыны. Лягерны лазарэт быў далёка не месцам лекаваньня, гэта стала месцам правядзеньня жахлівых мэдыцынскіх эксперымэнтаў.

Зрэшты, адно з балючых пытаньняў гуманізму пасьля вайны гучала наступным чынам: ці можна выкарыстоўваць некаторыя прарыўныя ідэі і падыходы ў мэдыцыне, якія сталіся магчымымі толькі дзякуючы нацысцкім эксперымэнтам над людзьмі? У выніку адказ быў прыняты: гэтыя напрацоўкі выкарыстоўваць неабходна.

Жорсткае абыходжаньне з боку ахоўнікаў СС і зьняволеных, прызначаных наглядчыкамі, было бязьлітасным. Зьбіцьцё, зьнявагі і расстрэлы былі штодзённымі зьявамі, скіраванымі як на пакараньне, так і на тое, каб пазбавіць вязьняў самой волі да жыцьця. Пераклічкі, якія маглі цягнуцца гадзінамі ў любых умовах надвор'я, былі асабліва садысцкімі. Немцы прымушалі слабых і хворых стаяць на месцы, пакуль многія не падалі або не паміралі.

Сярод гэтага жаху ўзьнікалі і асабістыя гісторыі выжываньня, кожная зь якіх зьяўляецца сьведчаньнем устойлівасьці чалавечага духу. Адным з такіх аповедаў зьяўляецца гісторыя Віктара Франкла, псыхіятра, які правёў тры гады ў Дахау і іншых лягерах. Назіраньні Франкла за жыцьцём у лягерах, падрабязна апісаныя ў яго асноўнай працы «Чалавек у пошуках сэнсу», падкрэсьліваюць не толькі пакуты і дэградацыю, але і спосабы, якімі людзі шукалі сэнсу ў роспачы. Ён адзначыў, што нават у такіх жорсткіх умовах некаторыя зьняволеныя змаглі знайсьці моманты спачуваньня і салідарнасьці, ахвяруючы свой апошні кавалак хлеба або суцяшаючы іншых у апошнія хвіліны жыцьця.

Яшчэ адна кранальная гісторыя — мастак і пісьменьнік Зоран Мушыч, які быў арыштаваны ў Вэнэцыі за антынацысцкую дзейнасьць і дэпартаваны ў Дахау. Таемныя малюнкі лягера Мушыча, створаныя зь вялікай асабістай рызыкай, служаць магутным сьведчаньнем умоваў у Дахаў. У яго працах, многія зь якіх былі створаныя па памяці пасьля вайны, адлюстраваныя постаці яго “калегаў” па лягеры.

Роля Дахаў ў Галакосьце зьяўляецца сымбалем жорсткасьці нацысцкага рэжыму. Нягледзячы на тое, што Дахау ня быў створаны як лягер зьнішчэньня, як Асьвенцым або Трэблінка ці Трасьцянец, ён тым ня менш стаў месцам невымоўных пакутаў і сьмерці.

Лягеры сьмерці ў Азарычах: як немцы спрабавалі спыніць наступ праз заражэньне чырвоных жаўнераў тыфам

Прымусовая праца было краевугольным каменем функцыянаваньня лягера, прыкладам нацысцкай філязофіі аб тым, што тых, каго лічаць ворагамі дзяржавы, можна эксплюатаваць да сьмерці. Яны працавалі на зброевых заводах, будавалі ваенныя аб'екты і здаваліся ў арэнду прыватным падрадчыкам для прыбытку СС. Зьняволеныя выкарыстоўваліся ў якасьці вымушаных суб'ектаў у эксперымэнтах, нібыта скіраваных на разьвіццё мэдыцынскай навукі.

Вызваленьне канцэнтрацыйнага лягера Дахау амэрыканскімі войскамі адбылося 29 красавіка 1945 года, праз 12 гадоў пасьля пачатку дзейнасьці.

Сёньня наведвальнікі Мэмарыялу Дахау сутыкаюцца з рэшткамі гісторыі лягера — ад сумна вядомай брамы «Arbeit Macht Frei» да рэканструяваных баракаў і крэматорыя.