Забойства Вільгельма Кубэ (гісторыка-дакументальнае эсэ). Частка 4

У інструкцыі ад 21 мая 1941 года, якая тычылася кіравання ва ўсходніх раёнах («Зялёная папка»), гаварылася: «Многія мільёны людзей стануць лішнімі на гэтай тэрыторыі, яны павінны будуць памерці ці перасяліцца ў Сібір». Паводле генеральнага плана «Ост», прадугледжвалася «высяленне 75 працэнтаў беларускага насельніцтва з займаемай ім тэрыторыі». «Значыць, — указвалася ў гэтым дакуменце, — 25 працэнтаў беларусаў па плану галоўнага ўпраўлення імперскай бяспекі падлягае анямечванню».



У інструкцыі ад 21 мая 1941 года, якая тычылася кіравання ва ўсходніх раёнах («Зялёная папка»), гаварылася: «Многія мільёны людзей стануць лішнімі на гэтай тэрыторыі, яны павінны будуць памерці ці перасяліцца ў Сібір». Паводле генеральнага плана «Ост», прадугледжвалася «высяленне 75 працэнтаў беларускага насельніцтва з займаемай ім тэрыторыі». «Значыць, — указвалася ў гэтым дакуменце, — 25 працэнтаў беларусаў па плану галоўнага ўпраўлення імперскай бяспекі падлягае анямечванню».

Новы парадак

Акупаваўшы Беларусь, гітлераўцы абвясцілі аб ліквідацыі Беларускай ССР, савецкай улады і ўсяго астатняга. Яны ўвялі свой адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел.
Тэрыторыя Віцебскай, Магілёўскай, амаль усёй Гомельскай абласцей, а таксама некаторыя раёны РСФСР і Украіны, былі аднесены да «вобласці армейскага тылу» групы армій «Цэнтр». Мяжа тылавога раёна групы армій «Цэнтр» па стану на 15 красавіка 1942 года праходзіла па лініі Смаленск — Віцебск — Новасакольнікі — Дрыса — Барысаў — на захад ад Бабруйска — на поўдзень ад Гомеля — Почап — Рослаў.

Амаль поўнасцю Палеская, Пінская і Брэсцкая вобласці з абласнымі цэнтрамі Мазыр, Пінск і Брэст былі далучаны да «рэйхскамісарыята Украіны», мяжа якога праходзіла прыкладна за 20 кіламетраў на поўнач ад чыгункі Брэст — Гомель. Былую Беластоцкую і паўночныя раёны Брэсцкай вобласці ўключылі ў склад Заходняй Прусіі. Паўночна-заходнія раёны былой Вілейскай вобласці знаходзіліся ў «генеральнай акрузе Літва».

Другая частка Беларусі — «генералбецырк Беларутэнія» (генеральная акруга Беларусь) — складалася з Баранавіцкай, часткі Мінскай і Вілейскай абласцей, паўночных раёнаў Пінскай вобласці і часткова Брэсцкай. У 1941 годзе ў генеральную акругу Беларусі ўваходзілі 68 раёнаў (з агульнай колькасці 192 сельскіх і 9 гарадскіх раёнаў), якія былі ў складзе БССР да вайны.

Яна была падзелена на 10 акруг (гебітаў): Баранавіцкую, Барысаўскую (большая яе частка ўваходзіла ў вобласць аховы тылу групы армій «Цэнтр»), Вілейскую, Ганцавіцкую, Глыбоцкую, Лідскую, Мінскую, Навагрудскую, Слонімскую і Слуцкую. У кожнай акрузе было некалькі раёнаў (крайсаў), якія складаліся з воласцяў, а воласці ў сваю чаргу аб’ядноўвалі некалькі вёсак і іншых населеных пунктаў.

«Генеральная акруга Беларусь» разам з Літвой, Латвіяй і Эстоніяй уваходзіла ў склад «рэйхскамісарыята Остланд» з адміністрацыйным цэнтрам у Рызе.
І вось на чале вышэйшага органа акупацыйнай улады — «генеральнага камісарыята Беларусі» — быў пастаўлены гаўляйтар Вільгельм Кубэ. Ствараўся адміністрацыйны апарат і на месцах: у акругах — гебітскамісарыяты, у гарадах — штадскамісарыяты. На шматлікія пасады «камісараў», «камендантаў», «крайсляндвіртаў» (раённых упаўнаважаных), «інспектараў», «ваенных аграномаў», «зондэрфюрэраў» прызначаліся нямецкія чыноўнікі.
Дзейнічаў і велізарны ваенна-паліцэйскі апарат, на які ў сваёй дзейнасці апіраліся цывільныя органы.

Бабы згуртаваліся?

У маі 1943 года Народны камісар дзяржаўнай бяспекі БССР Л.Ф. Цанава накіраваў Народнаму камісару дзяржаўнай бяспекі СССР У.М. Мяркулаву дакладную запіску аб прыцягненні да забойства В. Кубэ агента «Іванова» (Антона Адамовіча), агента «Казбіч» (паэтку Наталлю Арсенневу), Канстанціна Езавітава і мужа Наталлі Арсенневай — Францішка Кушаля. Але агенты адмовіліся працаваць.
Час ішоў, а ніхто — ні партызаны, ні чэкісты, ні камуністы і іншыя — так і не здолелі расправіцца з Кубэ, і тады за падрыхтоўку забойства гаўляйтара актыўна ўзяліся некалькі жанчын.

Прынятая ў савецкай гістарыяграфіі думка, што агульнае кіраўніцтва і каардынацыю дзеянняў у гэтым пытанні нібыта ўзначальваў Цэнтр, мінскія абласны і гарадскі камітэты КП(б) Беларусі, ніколі не абвяргалася. Але і дакументы, і матэрыялы, якія ніколі не ўводзіліся ў навуковы абарот, сведчаць аб тым, што гэты пункт гледжання трэба перагледзець.

Пакаралі Кубэ, рызыкуючы жыццём, звычайныя беларускія жанчыны — М.Б. Осіпава, А.Р. Мазанік і Н.В. Траян. Толькі пасля вайны яны былі прынятыя ў КПСС, і толькі таму, што ім было прысвоена званне Герояў Савецкага Саюза.
Осіпава была сувязной трох спецатрадаў — С.А. Ваўпшасава, П.Р. Лапаціна, І.І. Залатара. І менавіта Осіпава, як паказваюць рассакрэчаныя дакументы, прыцягнула Мазанік да аперацыі па замаху на Кубэ і, з улікам абставін, што склаліся, проста прымусіла яе даць згоду падкласці міну ў ложак гаўляйтара Беларусі.

Кіраўніцтва партызанскага атрада «Дима» ведала, што Осіпава звязана з іншымі аператыўнымі групамі НКУС, якія таксама «палявалі» на Кубэ. Але жанчыне было загадана часова спыніць з імі любыя кантакты.
Марыя хадзіла на сувязь пад выглядам мянялы. З горада Мінска яна несла паношанае адзенне, быццам бы мяняць на хлеб, а на самай справе ў ім былі зашыты патрэбныя звесткі. З вёскі Янушкавічы Лагойскага раёна (гэта значыць, з партызанскага атрада «Дима») вярталася з прадуктамі харчавання, нібы для продажу, а пад прадуктамі часта праносіла ўлёткі і выбухоўку.
На гэты раз, атрымаўшы ў партызанскім атрадзе «Дима» дзве невялікія міны, Осіпава паклала іх у кошык, засыпала брусніцамі, зверху паклала яйкі і вараную курыцу і накіравалася ў Мінск.

Гэта было вераснёўскім вечарам 1943 года.

Пры падыходзе да нямецкага паста Осіпава разбіла пару яек, акуратна заліла ягады і яйкі. Каму захочацца есці такія брусніцы, аблітыя яйкамі?
Каля Мінска спынілі паліцэйскія. Вось як расказвала пра гэта Марыя:
«Чего несешь?» — спросили полицаи. Я сделала глуповатую физиономию. Хотя она у меня и так не особо умна, пожала плечами и говорю, что несу ягоды, яички и курицу. Один из полицейских спросил: «Что под ягодами?» Я улыбнулась глуповато и говорю: «Да что там может быть?» Полицейский приказал высыпать ягоды из корзины я стала плакаться, что детей у меня много, а ягоды перепачкаются в песке, у меня их никто не купит. Откупилась от полицейских курицей, яйцами и 25 марками. После этого еле дошла до места, так как была в состоянии стресса».

Ведаючы аб тым, што Алена Мазанік мае доступ у пакой, дзе працуе і адпачывае Кубэ, кіраўніцтвам партызанскай брыгады «Дядя Коля» (камандзір — капітан НКУС П.Г. Лапацін) была зроблена спроба выкарыстаць гэта.

Першай выйшла на Мазанік з прапановай ліквідаваць гаўляйтара рэзідэнт разведвальнага аддзела 4-й партызанскай брыгады «Дяди Коли» Надзея Віктараўна Траян.

Мазанік, успамінаючы тую сустрэчу з Траян, пісала: «Надя сразу сказала, что она из партизанского отряда и пришла предложить мне задание — убить Кубе. «Согласна ли ты на это?» — спросила она. Я тут же дала согласие, хотя не была уверена, что Надя действительно пришла от партизан».
Але пазней, спалохаўшыся, што Траян магла быць агентам гестапа, Мазанік стала пазбягаць з ёй сустрэч і ў хуткім часе спыніла ўсялякую сувязь.
«Твёрдой и надёжной явилась связь с Марией Осиповой и через Николая Похлебаева. Когда сестра познакомила меня с Николаем, я почему-то сразу почувствовала большую симпатию к этому человеку. Он, Николай-то, и познакомил меня с Марией Осиповой. Он отрекомендовал ее как связную из отряда «Дима», причем сказал прямо: «Девушки (он имел в виду меня и сестру), я вам доверяю и открою вам секрет: я с Осиповой встречался несколько раз в отряде «Дима», и мы оба получили там задания. Конечно, они различны, но цель одна — борьба с врагом, надеюсь, что и вы будете нам помогать». Я ответила: «Спасибо за доверие, будем работать сообща»… Как-то в солнечный день я с Валентиной спустились по Потемкинской лестнице к реке Свислочь. Здесь нас ждали Николай с Марией, они прогуливались под руку, будто влюбленная пара. Мы подошли к ним, поздоровались как со старыми друзьями, хотя я видела Марию впервые. Николай с Валентиной отошли, а мы с Марией стали говорить о деле. Мария на меня произвела хорошее впечатление, она была спокойной, серьезной женщиной. Когда я ей сказала, что начну подготовку при условии, если они с Валентиной сходят в отряд вместе, Мария охотно согласилась», — пісала Мазанік.

Але крыху іншую карціну бачым у расказе Осіпавай: «Я с Галей отошла в одну сторону, а Валя с Николаем в другую. Я Гале сказала, что у меня с вами разговор будет короткий. Николай вас, очевидно, предупредил, с кем он вас знакомит, и что я от вас хочу. У меня была взята с собой отрава. Я думала передать ее Гале, но она мне сказала, что Николаю не доверяет, а меня вообще не знает, хочет видеть кого-либо из начальства отряда. После этого она рассказала, что к ней приходила какая-то Надя и что Надя вызывает у нее подозрение своим поведением, так как открыто носит по городу листовки и держит себя развязно».

Як бачым, два апавяданні аб адным і тым жа эпізодзе значна адрозніваюцца. Трэба адзначыць, што ўспаміны Осіпавай больш аб’ектыўныя і максімальна набліжаныя да тых складаных аператыўных абставінаў у акупаваным Мінску.
Аб’ектыўныя і засцярогі Мазанік, якая хацела дакладна ведаць, што з ёй выйшлі на сувязь менавіта прадстаўнікі партызан. Працуючы працяглы час у канцылярыі гаўляйтара, яна, магчыма, ведала, што нямецка-фашысцкія спецслужбы мелі разгалінаваную агентуру з ліку мясцовых жыхароў. І яна, канешне, баялася, што да яе могуць падаслаць агентаў нямецкага гестапа для выяўлення яе добранадзейнасці.
На пытанне Осіпавай, чаму сёстры не прыйшлі на першую сустрэчу, Мазанік заявіла, што яны былі на базары і там затрымаліся.
Магчыма, за тое, што Осіпава «властно» прымусіла забіць Кубэ, Мазанік на яе пакрыўдзілася. І з гэтым не магла змірыцца, відаць, да канца сваіх дзён. Дарэчы, гэта пазней пацвердзілася: Осіпава ўвесь час лічыла сябе галоўнай у аперацыі «Кабан» (так звалася акцыя па ліквідацыі Кубэ), а Мазанік у гэтым адыгрывала, паводле яе доваду, толькі ролю тэхнічнага выканаўцы.

Зразумеўшы, што размова з Аленай Мазанік можа скончыцца безвынікова, Осіпава сказала ёй: «Закончыцца вайна, нехта з нас застанецца жывы, тады мы будзем расказваць і пісаць справаздачы, як, хто і дзе ваяваў у партызанскім руху, на франтах вайны, у антыфашысцкім падполлі і набліжаў перамогу над нямецка-фашысцкімі акупантамі, і спытаюцца ў нас. Што мы ім адкажам, і што мы ім раскажам? А мы ж жылі на акупаванай тэрыторыі!»
Пад гэтай звычайнай патрыятычнай тырадаю патаемна праслізнула пагроза фізічнай расправы за адмову ад супрацоўніцтва з партызанамі. А як партызаны распраўляюцца са здраднікамі, Мазанік таксама было добра вядома. І яна адразу дала згоду забіць Кубэ.
На момант падрыхтоўкі забойства В.Кубэ на акупаванай тэрыторыі Беларусі было вядома, што ў той час ўжо адбыўся карэнны пералом у ходзе Вялікай Айчыннай вайны. Перамогі Чырвонай арміі пад Сталінградам і на Курскай дузе былі вядомы і ў Беларусі. Ліквідацыя В. Кубэ стала загадам Цэнтра для ўсіх партызанскіх фарміраванняў. Забойства Кубэ асабіста ініцыяваў Сталін.

Алена Мазанік і яе сястра Валянціна Шчуцкая

Дамоўленасць з магчымым выканаўцам тэрарыстычнага акта была дасягнутая. Засталося толькі даставіць з партызанскага атрада міны і перадаць іх Мазанік. Узнікла пытанне, якое непакоіла гісторыкаў айчынных спецслужбаў: хто прыклаў руку да забойства гаўляйтара — ваенная разведка, органы дзяржаўнай бяспекі ці партызанскія фарміраванні?

Самай апошняй інстанцыяй, дзе Осіпава атрымала міны, быў спецатрад «Дима» Галоўнага разведвальнага ўпраўлення Генеральнага штаба Чырвонай арміі, які дзейнічаў у Лагойскім раёне і якім кіравалі Д. Кеймах, К. Карніенка, М. Фёдараў. Гэта значыць, што да забойства гаўляйтара «прыклала руку» ваенная разведка. Яны распрацавалі план забойства Кубэ, і Фёдараў перадаў міны Осіпавай, якая перадала адну міну з рук у рукі Мазанік.
 

 Частка 3 <<<>>>> Частка 5