The Economist: Усходняя Еўропа — праз 30 гадоў пасля камунізму

Большасць усходніх еўрапейцаў заўважылі, што без камунізму іх жыццё стала лепш.

Ні адна імперыя ў гісторыі не разбуралася так хутка і так бяскроўна, як СССР. Усё пачалося ў лістападзе 1989 года, калі Берлінскі мур быў знесены. Перыяд забойстваў у Румыніі, які пачаўся ў наступным месяцы, быў выключна жорсткім выключэннем. Югаславія, якая ніколі не ўваходзіла ў склад СССР, пайшла іншым, трагічным, шляхам. Але для іншых краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы апошнія 30 гадоў былі хаця не ідэальнымі, але перыядам цудаў.

Паводле дадзеных The Economist, узровень жыцця большасці людзей у рэгіёне значна палепшыўся. І большасць насельніцтва гэта добра разумее. Новае апытанне Цэнтра даследаванняў Pew Research Centre паказвае, што 81% палякаў, 78% чэхаў і 55% венграў кажуць, што іх жыццё палепшылася. Толькі балгары, збольшага, прытрымліваюцца змрочных поглядаў. Толькі 32% з іх лічаць, што ўзровень жыцця палепшыўся з 1989 года.

Распрацоўка была няпростая. Але практычна ў кожным «іржавым поясе» Усходняй Еўропы, які страціў насельніцтва, зараз ёсць квітнеючы індустрыяльны рэгіён, тэхналагічны кластар ці сэрвісны цэнтр, які патрабуе рабочых.

Большасць краін Усходняй Еўропы згодныя з тым, што шматпартыйная сістэма і рынкавая эканоміка прынеслі паляпшэнне, а таксама інтэграцыю з заходнімі інстытутамі: ЕС (з 2004 года) і NAТO (з 1999 года). Свабода перамяшчэння і працаўладкавання ва ўсім ЕС мільёнаў людзей зрабілі сваю працу.

Шмат хто з тых, хто не здолеў скарыстацца зменамі, лічаць сябе пакінутымі. 25-гадовая Аніка Такаш працуе на аўтазапраўцы з венгерскага боку недалёка ад мяжы з Аўстрыяй. Яна атрымлівае заробак у 500 еўра ў месяц. Яе сястра, якая займаецца той жа працай, але на аўстрыйскай тэрыторыі, зарабляе 1500 еўра. Краіны з нізкай нараджальнасцю і нізкім прытокам імігрантаў пакутуюць ад скарачэння колькасці насельніцтва.

Людзі з’язджаюць з родных краін не толькі таму, што ў Заходняй Еўропе заробкі вышэйшыя. Яны таксама рухаюцца для паляпшэння дзяржаўных паслуг і зніжэння ўзроўню карупцыі. Шмат урачоў і медыцынскіх работнікаў пакінулі Усходнюю Еўропу. У выніку доступ да добрай медыцынскай дапамогі знік дзе-небудзь за межамі мегаполісаў.

Пасля трох дзесяцігоддзяў дэмакратыі ў Заходняй Еўропе шырокае распаўсюджанне атрымала цынічнае стаўленне да палітыкаў. У Славакіі 63% людзей лічаць, што абраныя імі чыноўнікі ігнаруюць грамадскую думку. Пра гэта сведчаць дадзеныя Pew. У Венгрыі так лічаць 71% апытаных, а ў Балгарыі — 78%. Для параўнання: у Францыі і Вялікабрытаніі гэты паказчык складае 76% і 70% адпаведна.

У Заходняй Еўропе і ЗША, гэтае незадавальненне кіроўным класам прывяло да выбараў нацыяналістаў і папулістаў, да перамогі Брэксіта і Дональда Трампа. У Венгрыі і Польшчы тыя, хто адчувае сябе закінутымі, звычайна вінавацяць лібералізм і Захад у сваіх бедах. Сюзана Селенія, якая была антыкамуністычнай актывісткай у Венгрыі ў 1989 годзе, сказала, што многія яе суайчыннікі былі расчараваны пасля падзення камунізму. Яны чакалі, што іх краіна «стане як Аўстрыя за ноч». Зразумела, гэтага не адбылося. Але ВУП на душу насельніцтва, а таксама працягласць жыцця ў рэгіёне значна павялічыліся.

Справы некаторых людзей ідуць значна лепш, чым у іншых, па многіх прычынах. Камуністычныя бюракраты і кіраўнікі спецслужбаў, якія «перафарбаваліся» і абвясцілі сябе дэмакратамі, атрымалі адукацыю і сувязі, каб захаваць уладу ў свае гады і зарабіць грошы ў выніку ўнутранай прыватызацыі. Першым прэзідэнтам Чэхаславакіі ў 1989 годзе быў дысідэнт Вацлаў Гавэл. Сёння прэм’ер-міністрам Чэхіі з'яўляецца Андрэй Бабіс, другі самы багаты грамадзянін краіны, які ў мінулым супрацоўнічаў з камуністычнымі спецслужбамі.

У некаторых краінах папулісты скарысталіся незадаволенасцю поспехамі былых камуністаў. Прыхільнікі радыкальнай партыі «Права і справядлівасць» у Польшчы сёлета не адзначаюць 30-годдзе першых паўсвабодных выбараў у сваёй краіне пасля звяржэння рэжыму, кантраляванага Крамлём у 1989 годзе. Яны сцвярджаюць, што ў тым годзе «левыя дамовіліся з чырвонымі, што яны застануцца ва ўладзе за кошт польскага народа». «Польшча стала сапраўды незалежнай толькі ў 2015 годзе, калі іх выгналі сапраўдныя патрыёты (гэта значыць, «Права і справядлівасць»)», — заявіў былы антыкамуністычны актывіст Канстанцін Геберт.

Выданне адзначае, што гэта вельмі дзіўнае апісанне шляху Польшчы да квітнення на чале з шэрагам посткамуністычных дэмакратычных урадаў.

У Венгрыі рэвалюцыйны антыкамуністычны рэвалюцыянер Віктар Орбан, які стаў папулістам, выкарыстаў варожую да Захаду рыторыку, каб перамагчы на выбарах. Ён кажа пра абарону «простага чалавека», нібыта прыніжанага ліберальнымі элітамі. Ён, паводле яго слоў, сочыць за Захадам, які, у сваю чаргу, успрымае ўсходніх еўрапейцаў як «няшчасных сялян». Канец камунізму, паводле Орбана, быў вызваленнем Венгрыі. Але краіне зараз неабходна адраджэнне нацыяналізму і хрысціянскіх каштоўнасцей, на якіх яна, нібыта, будуецца. Орбан адхіляе каштоўнасці правоў чалавека, талерантнасці і разумення.

Усходняя Еўропа дагэтуль не такая талерантная, як заходняя. Талерантнасць да гомасэксуалізму па-ранейшаму нераўнамерная. У некаторых краінах яна нават пагоршылася з 2002 года. Але нават насуперак некалькім крокам назад прагрэс пасля падзення камунізму ў рэгіёне ўсё яшчэ ўражвае. Старыя пакаленні, як правіла, кажуць пра вялікую сацыяльную абарону ў часы дыктатуры. Але іх успаміны могуць быць толькі шкадаваннем, што яны не такія маладыя, як раней.

Гісторыкі будуць апісваць эпоху камунізму ва Усходняй Еўропе як дзесяцігоддзі рабства.

Паводле УНІАН

Пераклад НЧ