Вярхоўная Рада забараніла РПЦ. Што зараз будзе з Украінскай праваслаўнай царквой?

Хоць заклікі забараніць ва Украіне «маскоўскую царкву» гучалі цягам многіх гадоў, цяперашняе рашэнне фактычна было ініцыявана прэзідэнтам Уладзімірам Зяленскім, які ў канцы 2022 года аб'явіў курс на «духоўную незалежнасць ад Масквы».

Украінскі парламент прыняў закон, які забараняе дзейнасць у краіне Рускай праваслаўнай царквы і адкрывае магчымасць для такога ж кроку ў дачыненні да Украінскай праваслаўнай царквы, якая раней звязвалася з Маскоўскім патрыярхатам, піша карэспандэнт Украінскай службы Бі-бі-сі Віталь Чэрвоненка.

Хоць заклікі забараніць ва Украіне «маскоўскую царкву» гучалі цягам многіх гадоў, цяперашняе рашэнне фактычна было ініцыявана прэзідэнтам Уладзімірам Зяленскім, які ў канцы 2022 года аб'явіў курс на «духоўную незалежнасць ад Масквы».

Украінская ўлада не хавае, што разглядае УПЦ у якасьці неад'емнай часткі Рускай праваслаўнай царквы. Іерархі самой УПЦ сцвярджаюць, што перасталі быць часткай РПЦ неўзабаве пасля поўнамаштабнага ўварвання Расіі ва Украіну.

Тым не менш, з таго часу пазіцыі УПЦ ва Украіне моцна пахіснуліся.

Моцным ударам для яе стала пазбаўленне манаполіі на служэнне ў галоўнай праваслаўнай святыні Усходняй Еўропы — Кіева-Пячэрскай лаўры. Шэраг яе іерархаў сутыкнуліся з крымінальным пераследам. Ва УПЦ кажуць пра «ганенні», якім падвяргаецца некалі самая шматлікая праваслаўная канфесія ва Украіне.

Вынікі сацыялагічных даследаванняў паказваюць няўхільнае падзенне падтрымкі УПЦ украінскім грамадствам. Дадзеныя некаторых апытанняў сведчаць, што большасць украінцаў падтрымліваюць поўную забарону дзейнасці УПЦ.

Тэкст прынятага 20 жніўня дакумента да гэтага часу недаступны на сайце Вярхоўнай рады, аднак украінскай службе BBC удалося азнаёміцца ​​з апошняй версіяй законапраекта, які ў выніку быў унесены на разгляд парламента.

З гэтага дакумента можна скласці ўражанне аб тым, якая будучыня чакае УПЦ, хто і калі зможа яе забараніць, і які будзе лёс храмаў, якія зараз выкарыстоўвае гэтая царква.

Эвалюцыя праекта

Цяжкія часы для УПЦ надышлі ў канцы 2022 года. Тады прэзідэнт Уладзімір Зяленскі, які раней не вызначаўся асаблівай зацікаўленасцю ў царкоўных справах, зрабіў шэраг заяў, накіраваных супраць «рэлігійных арганізацый, афіляваных з цэнтрамі ўплыву ў Расійскай Федэрацыі». Фактычна гаворка ішла аб УПЦ, якую Руская царква лічыць сваёй структурнай часткай.

Апраўданні ўкраінскіх іерархаў — маўляў, у траўні 2022 года яны разарвалі адносіны з РПЦ, якая актыўна падтрымлівае вайну — не прымаліся да ўвагі ні ўкраінскай уладай, ні самой Рускай царквой.

Ужо ў студзені 2023 года ўрад па даручэнні прэзідэнта ўнёс у Вярхоўную раду лаканічны законапраект, які адкрываў магчымасць забараніць дзейнасць звязаных з РПЦ цэркваў у судовым парадку.

Гэты дакумент сутыкнуўся з жорсткім супрацівам часткі парламентарыяў, у тым ліку з праўладнай партыі "Слуга народа". Прыняць яго ў першым чытанні ўдалося толькі ў кастрычніку мінулага года. Пры гэтым прыхільнікі забароны УПЦ ва Украіне паабяцалі істотна дапрацаваць дакумент да другога чытання.

Так і сталася. Прагаласаваны 20 жніўня дакумент разросся з дзвюх старонак да больш за дваццаць. З рамачнага законапраекта ён, па сутнасці, ператварыўся ў падрабязную інструкцыю, якая прапісвае, у прыватнасці, асаблівасці судаводства ў справах аб забароне царквы і лёс яе маёмасці.

Амаль кожны дзясяты: як рэжым Лукашэнкі арыштоўвае ксяндзоў

Судовыя забароны і пераходны перыяд

Ужо з самага пачатку прыняты 20 жніўня закон канстатуе: «Беручы пад увагу тое, што РПЦ з'яўляецца ідэалагічным працягам рэжыму дзяржавы-агрэсара, саўдзельніцай ваенных злачынстваў і злачынстваў супраць чалавечнасці, якія ўчыняюцца ад імя Расійскай Федэрацыі і ідэалогіі «рускага свету», дзейнасць Рускай праваслаўнай царквы ва Украіне забаронена».

Зрэшты, сама па сабе РПЦ ва Ўкраіне і так не дзейнічае. Таму аўтары дакумента ідуць далей — закон прадугледжвае, што суды атрымаюць магчымасць забараняць дзейнасць ва Украіне цэркваў, якія з'яўляюцца часткай РПЦ.

Фармальна ў законе не гаворыцца, што размова ў дадзеным выпадку ідзе аб УПЦ. Аднак дакумент прадпісвае Дзяржаўнай службе па пытаннях этнапалітыкі і свабоды сумлення (ГСЭСС) вызначыць, якія з цэркваў, якія функцыянуюць ва Украіне, падпарадкаваны РПЦ і маюць з ёй адносіны.

Улічваючы, што ў пачатку 2023 года гэтае ведамства ўжо распрацавала выснову аб тым, што УПЦ з'яўляецца структурным падраздзяленнем РПЦ і мае царкоўна-кананічную сувязь з Рускай царквой, становіцца зразумела, што палажэнні новага закона будуць непасрэдна датычыцца менавіта Украінскай праваслаўнай царквы.

Згодна з апісанай у законе схеме, ГСЭСС вызначае юрыдычную асобу, звязаную з забароненай РПЦ, і выпісвае гэтай асобе прадпісанне, якое абавязвае яе пазбавіцца ад гэтай сувязі. У выпадку невыканання прадпісання ГСЭСС звяртаецца ў суд з просьбай забараніць дзейнасць такой юрыдычнай асобы ва Украіне.

Рашэнне суда першай інстанцыі аб забароне такой асобы можа быць аспрэчана ў Вярхоўным судзе Украіны — менавіта ён будзе ставіць кропку ў кожным з падобных спраў.

Спецыфіка ўкраінскага заканадаўства заключаецца ў тым, што УПЦ з'яўляецца не адзінай юрыдычнай асобай, а складаецца з асобных епархій і парафій, гэта значыць усяго амаль дзесяці тысяч юрыдычных асоб.

Зыходзячы з закону, ГСЭСС павінна будзе звярнуцца са згаданым прадпісаннем да кожнага з іх, а потым сапраўды гэтак жа накіраваць тысячы іскаў у суды адносна кожнай з абшчын УПЦ — ад сталічных храмаў да сельскіх цэркваў.

Суразмоўцы Бі-бі-сі казалі, што ГСЭСС мае намер ісці па гэтым шляху «зверху ўніз» — спачатку будзе дамагацца адмены рэгістрацыі Кіеўскай мітраполіі УПЦ, адміністрацыйнага цэнтра царквы ва Украіне, а затым — епархіяльных структур, своеасаблівых абласных падраздзяленняў царквы.

Тэкст, з якім азнаёмілася Бі-бі-сі, прадугледжвае ўвядзенне "пераходнага перыяду", на працягу якога ГЭСС не зможа звяртацца з пазовамі аб забароне юрыдычных асоб, звязаных з РПЦ - гаворка ідзе пра дзевяць месяцаў з моманту падпісання закона прэзідэнтам.

Таму рэалістычна першыя прэцэдэнты судовай забароны суполак УПЦ можна чакаць прыкладна праз год.

Тым не менш, прыняты 20 жніўня закон дае ўладзе права скасаваць дамовы арэнды дзяржаўнай або камунальнай маёмасці з УПЦ яшчэ да любых судовых рашэнняў у дачыненні да царквы.

Фактычна гаворка ідзе аб тым, што ўлада атрымлівае магчымасць забраць у царквы храмы, якія з'яўляюцца помнікамі архітэктуры. Па дадзеных Бі-бі-сі, гаворка ідзе прыкладна аб трох тысячах культавых збудаванняў па ўсёй Украіне.

Фактар ​​ЗША

Прыняцце гэтага закона паставіла кропку ў маштабнай палітычнай спрэчцы, якая доўжылася на працягу апошніх паўтара года. Нягледзячы на ​​тое, што ініцыятарам і ідэйным натхняльнікам забароны УПЦ быў прэзідэнт Зяленскі, вялікая апазіцыя такому кроку сфармавалася нават у ягонай роднай партыі «Слуга народа».

Суразмоўцы Бі-бі-сі паказваюць, што істотную ролю ў фарміраванні настрояў парламентарыяў адыграла актыўнасць амерыканскіх лабістаў УПЦ. Напрыканцы мінулага года кампанію ў падтрымку УПЦ на Захадзе разгарнула каманда юрыстаў на чале з амерыканскім адвакатам Робертам Амстэрдамам.

Увесну гэтага года, падчас некалькімесячнай паўзы ў прадастаўленні Штатамі ваеннай дапамогі Украіне, некаторыя прадстаўнікі Рэспубліканскай партыі называлі "пераслед Кіевам вернікаў кананічнай праваслаўнай царквы" адной з прычын, па якіх падтрымка Украіны павінна быць спынена. Сярод гэтых палітыкаў быў і малады сенатар ад Агаё Джэймс Дэвід Вэнс, які ў мінулым месяцы стаў кандыдатам у віцэ-прэзідэнты ЗША Дональда Трампа.

У выніку, кажуць суразмоўцы Бі-бі-сі ў Вярхоўнай радзе, частка дэпутатаў адмаўлялася падтрымліваць закон аб забароне УПЦ, баючыся, што такая пазіцыя можа прывесці да таго, што ў будучыні Штаты ўвядуць супраць іх персанальныя санкцыі або адменяць іх амерыканскія візы.

Тым часам напружанне з нагоды гэтага закона нарастала, і 23 ліпеня гэтага года некалькі дзясяткаў дэпутатаў — як апазіцыянераў, так і прадстаўнікоў прэзідэнцкай «Слугі народа» — заблакавалі трыбуну парламента, заявіўшы, што Рада не адновіць працу, пакуль не прыме шматпакутны закон аб цэрквах.

«Шырма для забойстваў»

За няпоўны месяц паўзы ў працы парламента адбылося адразу некалькі падзей, якія значна паўплывалі на настроі ўкраінскіх дэпутатаў.

У пачатку жніўня з візітам у ЗША пабывала вялікая дэлегацыя чальцоў Рады. Пасля размовы з прадстаўнікамі абедзвюх амерыканскіх галоўных партый украінцы вярнуліся ў Кіеў з выразным разуменнем таго, што Вашынгтон не будзе востра рэагаваць на любыя крокі ў дачыненні да УПЦ.

«Вэнс, можа, і будзе перажываць, але ім зараз не да нашых папоў, у іх зараз велізарныя праблемы ў іх выбарчай кампаніі», — распавядаў Бі-бі-сі пра размовы з рэспубліканцамі адзін з чальцоў украінскай дэлегацыі, які пабываў у Вашынгтоне.

Але галоўнае — у пачатку жніўня аб сваёй пазіцыі ў дачыненні да царкоўнага пытання ўслых заявіў Уладзімір Зяленскі, які на працягу апошніх месяцаў, здавалася, страціў цікавасць да гэтай праблемы і пусціў яе рашэнне на самацёк.

У вечаровым звароце да народа ад 10 жніўня ён згадаў, што правёў нараду на тэму рашэння, якое "ўмацуе нашу ўкраінскую духоўную незалежнасць". Праз некалькі дзён ён правёў анлайн-сустрэчу з чальцамі Усеўкраінскай рады цэркваў, якія затым выступілі з падтрымкай нейкай прэзідэнцкай ініцыятывы.

Нарэшце, напярэдадні вырашальнага галасавання ці ледзь не ўпершыню царкоўнае пытанне пракаментаваў усемагутны кіраўнік Офіса прэзідэнта Андрэй Ярмак.

«Царква ва Украіне будзе пазбаўлена маскоўскага ўплыву. Яшчэ з савецкіх часоў царква ў Расіі і для Расіі — гэта тэрыторыя і вушы іх спецслужбаў… Для іх не існуе Бога, не існуе веры. Гэта шырма для забойстваў і гвалту», — заявіў чыноўнік, які раней трымаўся ўдалечыні ад царкоўных пытанняў.

Суразмоўцы Бі-бі-сі жартам заўважалі, што асцярогі прадстаўнікоў украінскай улады адносна рэакцыі Захаду на дыскусійны закон зніклі на фоне цалкам паспяховага наступлення ВСУ ў Курскай вобласці.

Што будзе з УПЦ?

На працягу апошняга часу прадстаўнікі УПЦ актыўна крытыкавалі палажэнні законапраекта, які адкрываў магчымасць забараніць іх царкву.

Ужо пасля прыняцця гэтага дакумента кіраўнік інфармацыйна-асветніцкага аддзела УПЦ мітрапаліт Нежынскі Клімент (Вечары) назваў яго "супярэчным ўкраінскай канстытуцыі і шэрагу міжнародных абавязацельстваў Украіны, у тым ліку якіх яна павінна прытрымлівацца на шляху інтэграцыі ў еўрапейскую прастору".

«Усё, што адбывалася вакол прыняцця гэтага закона, выклікала ўспаміны пра тыя рэчы, якія не проста вярталі нас да атэістычнай ідэалогіі савецкіх часоў, але і да метадаў, якімі гэтая ідэалогія рэалізоўвалася… Тыя, хто не зразумеў Ісуса Хрыста, распялі Яго выключна па палітычных абвінавачваннях», — гаворыцца ў каментары, які іерарх перадаў Бі-бі-сі.

Суразмоўцы Бі-бі-сі ў каляцаркоўных і палітычных колах прагназуюць, што УПЦ і яе абаронцы аспрэчаць палажэнні новага закона ва ўкраінскіх і міжнародных судах.

"Але, вядома, гэтыя працэсы зацягнуцца на гады", — лічыць рэлігіязнавец Андрэй Смірноў.

Эксперт прагназуе, што ўступленне ў сілу новага закона аблегчыць і паскорыць працэс пераходу часткі абшчын УПЦ у Праваслаўную царкву Украіны, створаную ў 2018 годзе аўтакефальную (самастойную) царкву, з якой ні РПЦ, ні УПЦ не маюць фармальных адносін.

Асабліва, працягвае Смірноў, гэта тычыцца абшчын УПЦ, якія карыстаюцца храмамі-помнікамі культуры, якія належаць дзяржаве. Па факце, новы закон прымусіць іх ці пераходзіць у ПЦУ, захаваўшы месца для набажэнстваў, альбо шукаць новае памяшканне.

Некаторыя суразмоўцы Бі-бі-сі ва УПЦ тэарэтычна гатовыя прыступіць да нейкіх перамоваў аб будучым суіснаванні з ПЦУ — адзін з іх паказвае, што ролю арганізатара такога дыялогу мог бы адыграць прэзідэнт Уладзімір Зяленскі. Аднак зараз, верагодна, прымірэнне дзвюх галін украінскага праваслаўя не ўваходзіць у лік прыярытэтаў кіраўніка дзяржавы.

З іншага боку, не варта скідаць з рахункаў іншую досыць шматлікую фракцыю біскупаў УПЦ, якія выступаюць катэгарычна супраць збліжэння з ПЦУ.

Унутраная дыскусія паміж іерархамі УПЦ па гэтым і шмат якіх іншых пытаннях магла б адбыцца на саборы біскупаў, аднак пра яго скліканне, кажуць крыніцы Бі-бі-сі, зараз не можа быць і гаворкі.

У той жа час, гавораць суразмоўцы Бі-бі-сі, драматызаваць становішча УПЦ у новых абставінах таксама не варта.

Большасць храмаў, якія выкарыстоўваюцца гэтай царквой, гаворыць рэлігіязнавец Андрэй Смірноў, і так знаходзяцца не ў дзяржаўнай уласнасці.

Калі суд забароніць тую ці іншую абшчыну, храм можна будзе перарэгістраваць на фізічную асобу. А збірацца і маліцца ў ім вернікам ніякі закон забараніць не можа.

З аптымізмам глядзіць у будучыню і адзін з біскупаў УПЦ, які пагадзіўся паразмаўляць з Бі-бі-сі на ананімнай аснове.

«Насамрэч усё не так страшна, як мы ўяўлялі. Гэта ж не пойдзе нейкая самаабарона людзей з царквы выганяць. Спачатку праверка дакументаў, потым пераходны перыяд дзевяць месяцаў для падачы ў суд. А там — ведаеце, як у прыказцы: «Або ішак здохне, альбо падышах памрэ», — кажа ён.