Дзе браць грошы на развіццё? У дзяржавы сродкаў няма, а прыватнікі не хочуць укладвацца

Каб пазбегнуць тэхналагічнага адставання, Беларусі трэба ўкласці шмат грошай у прамысловасць. Але дзе іх узяць?

Дэфіцыт інвестыцый у апрацоўчую прамысловасць Беларусі ў параўнанні з узроўнем самай развітой эканомікі свету – ЗША – навукоўцы ацэньваюць у 180 млрд долараў з улікам розніцы ў колькасці занятых у сектары, піша «Беларусы і рынак».

Без вялікіх інвестыцый Беларусь не зможа кампенсаваць страту заходніх тэхналогій.

Такія разлікі прывяла дацэнт БДЭУ Кацярына Ражкоўская ў сваім артыкуле ў «Беларускім эканамічным часопісе».

Аўтар адзначае, што Беларусі ўдалося паспяхова пераадолець кароткатэрміновыя эфекты заходніх санкцый, прадэманстраваўшы хуткі рост ВУП. Аднак санкцыйныя абмежаванні яшчэ могуць адгукнуцца ў будучыні — яны звужаюць магчымасці тэхналагічнага развіцця, запавольваюць прагрэсіўныя структурныя пераўтварэнні і павышаюць рызыкі спрашчэння структуры эканомікі.

Беларусь абмежавалі ў доступе да замежных тэхналогій і ноу-хау. А менавіта «недружалюбныя» беларускаму кіраўніцтву дзяржавы кантралююць каля 70% сусветнага рынку НДВКП.

На долю абсталявання еўрапейскіх вытворцаў у 2020 годзе прыпадала каля траціны Беларускага інвестыцыйнага імпарту. Пры гэтым патэнцыял айчынных даследаванняў і распрацовак слабы. 

Трэба ўкласці шмат грошай

Каб пазбегнуць тэхналагічнага адставання, Беларусі патрэбныя грошы для інвеставання ў асноўныя фонды. «Каласальны дэфіцыт інвестыцый і тэхналогій» Кацярына Ражкоўская называе ключавой праблемай для Беларусі сёння.

У перыяд з 2010 па 2022 гады аб'ём інвестыцый у асноўны капітал скараціўся на 38,7%, вярнуўшыся ў супастаўным выражэнні да ўзроўню 2006 года, а яго стаўленне да ВУП у 2022 годзе апусцілася да 14,9% — гэта гістарычны мінімум. Дададзім, што пасля дасягнення дна паказчык вярнуўся да росту ў 2023 годзе (+14,8%) і працягвае расці ў 2024 (+9,6% за студзень-травень).

Аднак бягучага ўзроўню інвестыцый ўсё яшчэ недастаткова. Структурная трансфармацыя, неабходная для пераадолення санкцый, патрабуе нормы назапашванняў не менш за 30-40% ВУП, напрыклад, як у Кітаі, Японіі, Сінгапуры, Паўднёвай Карэі, Ізраілі і іншых краінах, якія паспяхова прайшлі этап эканамічнай мадэрнізацыі. 

Колькі не хапае?

Узровень прадукцыйнасці працы ў Беларусі складае 31% ад амерыканскага, пры гэтым кошт асноўных сродкаў у апрацоўчай прамысловасці дасягае толькі 20,5% ад узроўню ЗША (або 33,5% па парытэце пакупніцкай здольнасці).

Як паказваюць разлікі, для скарачэння разрыву ў фондаўзброенасці Беларусі патрабуецца дадатковыя капіталаўкладанні ў апрацоўчы сектар на ўзроўні 208,5 тыс. долараў на аднаго занятага.

Іншымі словамі, дэфіцыт інвестыцый у апрацоўчую прамысловасць Беларусі (да ўзроўню ЗША) можа быць ацэнены ў першым набліжэнні ў 179 млрд долараў пры бягучым узроўні занятасці ў сектары. 

У дзяржавы няма грошай

Магчымасці дзяржбюджэту фінансаваць інвестыцыйныя патрэбы скарачаюцца адначасова са зніжэннем перспектыў знешніх запазычанняў. За 2010-2021 гады агульныя выдаткі кансалідаванага бюджэту выраслі ў 1,5 разы, а тэмпы выдаткаў на нацыянальную эканоміку скараціліся на 5,7%

У выніку іх доля ў структуры бюджэту паменшылася з 23,4 да 14,6%, а ў адносінах да ВУП – практычна двухразова: з 7,3 да 3,9%. Для параўнання, выдаткі бюджэту на нацыянальную эканоміку ў краінах АЭСР складаюць у сярэднім каля 6% ВУП.

Доля капітальных выдаткаў у структуры кансалідаванага бюджэту знізілася з 25,7% у 2010 годзе да 18,3% у 2021 годзе. 

Прыватнікі не хочуць укладвацца

Вопыт многіх краін паказвае, што прызначаныя дзяржавай прыярытэты інвестыцыйна-структурнай палітыкі часта могуць быць памылковымі і не прыносіць належнай аддачы. У той час, як інвестыцыі прыватнага сектара спрыяюць павышэнню эфектыўнасці, адзначае аўтар.

 У Беларусі ў структуры інвестыцый у асноўны капітал доля ўкладанняў прыватнага сектара, нягледзячы на паслядоўнае павелічэнне, застаецца невысокай. Па выніках 5 месяцаў 2024 года доля інвестыцый, укладзеных арганізацыямі без ведамаснай падпарадкаванасці, склала 29,8%.

Для параўнання, у Кітаі ўдзельная вага прыватных інвестыцый у перыяд звышхуткіх тэмпаў росту ў 2006-2011 гадах узрасла з 36% да 48% іх сукупнага аб'ёму. А ў 2022 годзе з улікам калектыўных (змешаных) формаў інвеставання дасягнула 54,2%. У Расіі доля прыватных інвестыцый у 2022 годзе склала 60,6%, у ЗША – каля 70%. 

Прадпрыемствам хапае толькі на выжыванне

Прадпрыемствы таксама не могуць шмат інвеставаць з-за свайго складанага фінансавага стану — пятая частка з іх стратныя. А сярод рэнтабельных каля 40% маюць узровень рэнтабельнасці не вышэй за 5%.

Інвестыцыі кампаній стрымлівае таксама высокая падатковая нагрузка. Падатковы цяжар у 2022 годзе ў Беларусі складаў 22% ВУП, а з улікам сродкаў ФСАН – каля 33% ВУП. Такі ўзровень у цэлым характэрны для індустрыяльна развітых краін, але з'яўляецца завышаным для эканомік, якія маюць патрэбу ў структурнай мадэрнізацыі. Такая высокая падатковая нагрузка вядзе да скарачэння прыбытку, які застаецца на руках у прадпрыемстваў і дэматывуе ўкладвацца ў мадэрнізацыю і НДВКП. 

У насельніцтва на руках мільярды

Паводле некаторых ацэнак, на руках у беларусаў маецца каля 15 млрд долараў валютных назапашванняў.

Аднак у структуры крыніц фінансавання інвестыцый сродкі насельніцтва не адыгрываюць прыкметнай ролі – за 2010-2022 гады на іх у сярэднім прыходзілася каля 10%, у той час як у развітых эканоміках і эканоміках, якія хутка растуць, – да 20-30%.

На думку аўтара, нізкая ступень удзелу насельніцтва ў інвестпрацэсе звязана не столькі з недахопам зберажэнняў, якія ў цэлым адпавядаюць сярэднесусветнаму ўзроўню (27% ВУП), колькі, па-першае, з неразвітасцю фінансавага рынку.

Як паказалі апытанні Нацбанка, каля 30-35% зберажэнняў насельніцтва захоўвае ў наяўнай форме, яшчэ каля 30% — у выглядзе укладанняў у нерухомасць. На долю арганізаванага зберажэння (каштоўныя паперы, банкаўскія дэпазіты) прыпадае не больш за 20% зберажэнняў.