«Барацьба ў Беларусі не скончылася, я ведаю нямала беларусаў, хто дакладна не здаўся»
Праваабаронца, палітолаг і кіраўнік Літоўскага офіса «Freedom House» Віціс Юрконіс у інтэрв’ю «Філіну» разважае пра тое, што беларусы не «перагарнулі старонку». І ў той жа час яны дэманструюць самастойнасць і ўпэўненасць ва ўласных сілах.
Згодна апытанню, праведзенаму Цэнтрам усходнееўрапейскіх даследаванняў (RESC) у чэрвені-верасні 2022 года, амаль 86% беларусаў, якія перасяліліся ў Літву, зрабілі гэта па палітычных прычынах.
Па падліках даследчыкаў, у цяперашні час у Літве можа знаходзіцца каля 40 тысяч грамадзян Беларусі. 68% апытаных маюць від на жыхарства, 15% — гуманітарныя візы, каля 8% атрымалі прытулак або чакаюць рашэння аб яго прадастаўленні.
Адзначаецца, што прыезд беларусаў не стварае значнай нагрузкі на бюджэт: 70% рэспандэнтаў маюць пастаянную крыніцу даходу; кампаніі, якія рэлацыравалі супрацоўнікаў, за 2021 год заплацілі больш за 20 млн еўра падаходнага падатку; сацыяльнымі праграмамі карыстаюцца толькі 10% апытаных.
— Ёсць адразу некалькі добрых навін, — кажа Віціс Юрконіс. — Напрыклад, беларусы адчуваюць сябе ў Літве ў бяспецы, у большасці з іх атрымліваецца наладзіць сваё жыццё. І гэта пазітыўны момант, хоць, калі ўспомніць, што з першай хвалі міграцыі прайшло ўжо два гады, здаецца, што так яно і павінна быць.
Другі аспект, кажа Віціс Юрконіс, тычыцца ролі беларусаў у эканоміцы Літвы:
— Тыя IT-кампаніі, якія рэлацыраваліся і ўгрунтаваліся тут, плацяць падаткі, купляюць кватэры сваім супрацоўнікам, ствараюць кластары, якія даюць пазітыўны ўклад у бюджэт Вільні. І калі некаторыя крытыкі лічылі, маўляў, «панаехалі тут і карыстаюцца выгодамі» (хоць такіх галасоў было не асабліва шмат), то даследаванне паказала процілеглую карціну.
Яшчэ адзін аспект, які, як мне здаецца, важна падкрэсліць — па атрыманне прытулку звярнулася даволі маленькая група беларусаў. Многія абіраюць іншыя спосабы легалізацыі — праз нацыянальную візу, ВНЖ. Гэтыя людзі адразу з'яўляюцца актыўнымі ўдзельнікамі рынку працы і разам з тым паказваюць, што яны не здаюцца, не хочуць ірваць сувязь са сваёй краінай.
Паводле звестак апытанняў, немалая колькасць беларусаў ехала ў Літву мэтанакіравана, не разглядаючы яе як нейкую «краіну транзіту», каб потым паехаць далей. Можна растлумачыць гэта геаграфічнай і гістарычнай блізкасцю, камфортным псіхалагічным кліматам — і гэта таксама пазітыўны момант.
З іншага боку, звяртае ўвагу праваабаронца, даследаванне выявіла больш уразлівыя групы, якім праз шэраг прычын больш складана легалізавацца і ўладкавацца ў Літве, напрыклад, жанчынам з маленькімі дзецьмі, пажылым людзям, людзям з хранічнымі захворваннямі. Ім няпроста працаўладкавацца, у іх узнікае больш пытанняў, звязаных з адукацыяй і аховай здароўя (далёка не ўсе медыцынскія выдаткі пакрываюцца страхоўкай).
— Для некаторых катэгорый патрэбен больш спецыфічны падыход, паколькі сістэма аўтаматычна не працуе для іх. Гаворка, скажам, пра медыкаў: нягледзячы на тое, што гэта высокакваліфікаваныя спецыялісты, яны сутыкаюцца з праблемамі працаўладкавання, пацверджання дыпломаў, вывучэння мовы — усё гэта адымае час і рэсурсы. Так што вызначана, ёсць моманты, якія можна палепшыць, — адзначае Віціс Юрконіс. — Часам гаворка нават пра камунікацыйны аспект: каб людзі ведалі, куды менавіта звяртацца, а не скакалі з аднаго чаціка ў іншы ў сацсетках, дзе не абавязкова дакладная інфармацыя.
Таксама, на думку эксперта, неабходна надаваць больш увагі ўразлівым групам: нават калі іх праблемы не носяць сістэмнага характару, дапамога і падтрымка былі б не лішнімі.
Дарэчы, усё вышэйсказанае справядліва не толькі ў адносінах да беларусаў: за апошнія два гады Літва сутыкнулася з рознымі выклікамі ў гэтым плане.
— Быў вялікі паток людзей, вымушаных з'язджаць з Беларусі; потым была штучная міграцыя з Блізкага Усходу — напружанне, якое стварылі беларускія ўлады для памежнікаў і Дэпартамента па міграцыі; з пачаткам вайны пайшоў паток бежанцаў з Украіны; цяпер з-за рэпрэсій і вайны прыязджае таксама нямала расійцаў,— пералічае праваабаронца. — Таму некаторыя моманты даследавання перасякаюцца з данымі па іншых пералічаных мной групах.
І трэба разумець гэты няпросты кантэкст.
Так, можна папракаць сістэму ў Літве ў пэўнай марудлівасці, але ж мы гаворым не толькі аб 40 тысячах беларусаў, але і аб прыкладна 50+ тысячах украінскіх уцекачоў, расійцах. Для такой краіны, як Літва, якая ніколі не была разлічана на такую колькасць мігрантаў, гэта даволі вялікі сістэмны выклік.
Таму, вядома, назіраецца вялікі скачок коштаў на арэнду нерухомасці, інфляцыі, узнікаюць пэўныя пытанні з інфраструктурай, але разам з тым гэта штуршок для росту эфектыўнасці, стымул для розных інстытутаў Літвы, каб быць больш спагаднымі і развівацца.
Літва працягвае прымаць беларусаў і аказваць падтрымку на розных узроўнях. Але ў цяперашняй сітуацыі, калі ніхто не ведае, колькі працягнецца вайна ва Украіне, калі і чым скончацца рэпрэсіі ў Беларусі, многія ўсведамляюць, што пераезд, які здаваўся часовым, зацягнецца на гады. І ці многія з 40 тысяч «літоўскіх беларусаў» будуць гатовыя вярнуцца назад, у чарговы раз пачынаць будаваць жыццё зноўку — пытанне адкрытае.
— Асабіста для мяне стала сюрпрызам, што істотная частка «новай беларускай дыяспары» мяркуе, што найбліжэйшым часам не вернецца ў Беларусь (20,7%). Нават калі наступяць перамены, то адмыць дачыненне Беларусі да вайны будзе даволі складана, эканамічная сітуацыя не будзе развівацца так хутка, як хацелася б — таму ў многіх вельмі ўзважаныя, умераныя чаканні.
Калі б я быў беларусам, вядома, гэта расчароўвала б, быў бы нейкі асадак: пад рэпрэсіямі з'ехалі, у акцыях салідарнасці паўдзельнічалі, але цяпер Беларусь пачакае. Але самае сумнае, вядома — назіраць за тымі, хто страціў мэту і разуменне, з кім ён змагаецца, аж да таго, што вінаватыя палякі, літоўцы, часам нават украінцы, але не Лукашэнка, і гэта як мінімум бянтэжыць, — кажа Віціс Юрконіс. — Але ў многіх я ўсё ж такі бачу намер вяртацца (паводле апытання, такіх 34,5%), мяняць сваю краіну і быць актыўнымі гульцамі ў ёй — у палітыцы, эканоміцы, грамадскім жыцці.
З іншага боку, той факт, што частка беларусаў плануе заставацца ў Літве, стварае магчымасці для развіцця двухбаковых адносін, грамадзянскіх і эканамічных мастоў паміж нашымі краінамі.
На мой погляд, гэта велізарны патэнцыял для будучыні, калі людзі, нават фізічна знаходзячыся ў Літве, пасля перамен будуць мець магчымасць вяртацца, і хаця б ментальна мы зможам пераадольваць бар'еры, выбудаваныя праз злачынствы рэжыму.
Літве ж трэба рабіць усё магчымае, каб людзі маглі сябе рэалізаваць, адчуць бяспеку. Вядома, няўпэўненасць, адсутнасць гарызонту планавання хаця б на пару гадоў наперад — усё гэта ёсць. Падчас вайны страх, неразуменне, чаго чакаць заўтра, усё ж натуральныя.
Не думаю, што цяпер хто-небудзь з літоўскіх чыноўнікаў, палітыкаў можа абняць беларусаў і сказаць: усё будзе добра — жывіце, працуйце, гадуйце дзяцей. Але важна разумець, што ні Літва, ні Польшча, ні Латвія, а канкрэтна сам беларус адказны за сваё жыццё, дабрабыт сваёй сям'і. І важна выкарыстоўваць магчымасці, знаходзячыся ў свабоднай краіне, зноўку выбудаваць сваё жыццё, пры гэтым заставацца па-грамадзянску актыўным, не губляючы сувязі са сваёй роднай краінай, падтрымліваючы сувязь і з дыяспарай, і асабліва з тымі, хто ўнутры Беларусі.
Барацьба ў Беларусі не скончылася. Хай сабе частка людзей, хто вымушаны быў з'ехаць, паставілі для сябе кропку. Але я ведаю нямала беларусаў, хто дакладна не здаўся і як мінімум паставіў толькі коску, не перагарнуў старонкі і працягвае прасоўваць беларускі парадак дня ў розных краінах.
Ніхто ў Еўропе не забудзе 2020 год, калі самі беларусы гэтага не зробяць.