«Падпішы прызнанне і ідзі лячыся...»

Адзін з фігурантаў так званай «Ленінградскай самалётнай справы» дзеліцца ўспамінамі пра літоўскіх патрыётаў і распавядае пра ўмовы ў лагеры 385/19.

Як вядома, СССР не прызнаваў права грамадзян на свабодную эміграцыю, і ў 1970 годзе група савецкіх габрэяў паспрабавала захапіць самалёт, каб паляцець у Ізраіль. Барыс Азернікаў-Янкельзон — грамадзянін Ізраіля і Расіі — быў адным з фігурантаў гучнай «Ленінградскай самалётнай справы». Асуджаны на 4 гады за ўдзел у падрыхтоўцы акцыі. Гады, праведзеныя ў савецкім лагеры, зблізілі яго і з літоўскімі дысідэнтамі.

Даведка: «Ленінградскае самалётнага справа» — гэта спроба захопу і ўгону пасажырскага самалёта групай савецкіх габрэяў, якім не давалі дазволу на выезд з СССР. Удзельнікі акцыі былі арыштаваныя да пасадкі ў самалёт і прысуджаныя да доўгіх тэрмінаў турэмнага зняволення, а арганізатары — да вышэйшай меры.

«Усе выдатна разумелі, што самалёт, напэўна, нікуды не паляціць. "Самалётчыкі" дамагліся таго самага выніку, якога хацелі, але толькі не думалі, што гэта выкліча такі эфект. Людзі ўбачылі: нічога сабе — яны гатовыя скончыць сваім жыццём, каб паляцець! А мы тут сядзім?», — разважае былы зняволены.

З унутранай турмы Ленінградскага КДБ самалётчыкаў адправілі ў Поцьму. «Поцьма — гэта такая тэрыторыя ў Мардовіі, дзе былі шмат гадоў і дзесяцігоддзяў турмы і лагеры. І яна была прызначана для палітычных зняволеных. Адзін з іх быў я. Там некалькі тысяч, дзясяткаў тысяч зняволеных было. У адным з самых вялікіх лагераў, які называўся "385/19". От, якая памяць!» — усміхаецца Барыс.

«У бараку, дзе я сядзеў, было шмат літоўцаў, — працягвае свае ўспаміны Азернікаў-Янкельзон. — Яны былі досыць рэлігійныя. У той беспрасветнай будучыні, якая ў іх была, гэта было адзінае, дзе можна было душу адвесці. Ніхто ж з іх не ўяўляў, што Літва будзе незалежнай. Наогул, гэтая тэма абмяркоўвалася: “Можа быць... калі-небудзь ... што-небудзь". Але ў 1971 годзе гэта былі чыстыя фантазіі».

«Літоўцы дзяліліся на дзве групы. Рэлігійныя каталікі (пажылыя, як правіла, людзі) былі асобна. А маладыя і нацыянальна настроеныя (другая група) кантактавалі і з габрэямі, і з любымі. Памятаю некалькіх маладых хлопцаў-студэнтаў, якія выказваліся супраць Савецкага Саюза. Адзін з іх — Пашыліс. Самы малады быў літовец, аднагодак. Пісаў нейкія ўлёткі — і пасадзілі ў лагер», — успамінае Барыс.

Даведка: Алексас Пашыліс. Нарадзіўся ў 1949 годзе ў Клайпедзе. Яшчэ ў школе распаўсюджваў улёткі з заклікамі да незалежнасці Літвы. Асуджаны на 4 гады за антысавецкую агітацыю і прапаганду.

«Псіхалогія зняволеных у палітлагерах была пабудаваная зусім на фантазіях нейкіх, — кажа Азернікаў-Янкельзон. — Ім здавалася, што ўвесь свет на іх баку. На самай справе, гэта ўсё не так. Ніхто ім не дапамагаў, гэтым літоўцам, з-за мяжы. Яны не атрымлівалі ніякіх пасылак, ніякай дапамогі, і сем'і іх таксама не атрымлівалі. Там усё было вельмі жорстка. І ніякія хваляванні і дэманстрацыі на Захадзе не маглі палегчыць лёс зняволеных, — толькі пагоршыць. Там нават у суседні барак ты не мог зайсці без дазволу па законе. За ўсё штрафавалі... Людас Сімуціс. Я яго запомніў, таму што ён мяне ўразіў. Гэта чалавек, у якога сухоты хрыбетніка былі, і ён гадамі ў гіпсавым гарсэце знаходзіўся. І яму ўсе казалі: “Падпішы, падпішы прызнанне і ідзі лячыся". А ён сядзеў, удзельнічаў ва ўсіх галадоўках і не прызнаваў. Так, гэта вельмі мужны чалавек».

«А наконт таго, чым яны займаліся да таго, як іх пасадзілі, нам толькі работнікі КДБ казалі: “Вось вы з імі сябруеце, а вы ведаеце, што яны рабілі? Вы б пачыталі іх справы". На што мы адказвалі: «ну, дайце нам іх пачытаць, гэтыя справы», — успамінае з усмешкай былы зняволены. — Гаяўскас, можна сказаць, быў адной з ключавых фігур у гэтым калектыве. Таму што ён быў найбольш аўтарытэтны. Выдатна гаварыў, пісаў па-руску, па-ангельску, па-нямецку. Ён быў блізка знаёмы з Жамайцісам — гэта такая ключавая фігура ў літоўскім супраціве».

Даведка: Баліс Гаяўскас. Нарадзіўся ў 1926 годзе. З прыходам Чырвонай Арміі знаходзіўся на нелегальным становішчы. Арыштаваны за сувязі з «ляснымі братамі» і асуджаны на 25 гадоў. Пасля вызвалення актыўна збіраў інфармацыю пра рэпрэсіі і рух Супраціву ў Літве. Удзельнічаў у дзейнасці Літоўскай Хельсінкскай групы. У 1977 годзе арыштаваны паўторна. Прысуджаны да 10 гадоў асаблівага рэжыму і 5 гадоў ссылкі. Прызнаны асабліва небяспечным рэцыдывістам. Выйшаў на волю падчас Перабудовы, правёўшы ў савецкіх лагерах і турмах рэкордных 37 гадоў. Узнагароджаны Міжнароднай прэміяй міру і свабоды.

«Цяпер не памятаю, як пачалося знаёмства, але яно працягвалася на працягу ўсяго часу, што я быў у лагеры, — кажа Азернікаў-Янкельзон. — І калі я выйшаў, ён сапраўды яшчэ вельмі доўга сядзеў. Ён мог бы прызнаць сябе вінаватым і сказаць, што раскайваецца, — яго б тут жа выпусцілі. Гэта кожныя два-тры месяцы прапаноўвалі людзям, якія нейкі мелі аўтарытэт у грамадстве. Маўляў, ніякіх у цябе прэтэнзій да савецкай улады няма, і ты заклікаеш усіх, хто не згодны, перагледзець свае погляды. Але яны разумелі, што яго ні на што не ўгаворыш, ні на што не падгаворыш. Ён удзельнічаў ва ўсіх галадоўках пратэсту, усе лісты падпісваў...».

«Ён быў чалавек спакойны, — працягвае свае ўспаміны пра Баліса Гаяўскаса Барыс Азернікаў-Янкельзон. — Ўзважваў кожнае сваё слова. Калі б нейкі правакатар захацеў яго вывесці на нейкія правакацыйныя размовы, то ў яго нічога б не атрымалася. Ён вельмі мужны чалавек — не баяўся, — але асцярожны. Ён казаў, што трэба яшчэ Радзіму ўбачыць. Дачка ў яго там была. Пакуль ён сядзеў, жонка прыязджала на спатканне. Ён яе не бачыў, гэтую дачку, марыў убачыць яе... Ён, дарэчы, ведаў вельмі шмат моў. І каб захаваць мазгі і нармальнае ўспрыманне жыцця, ён вучыў кожны год (ну, так у планах у яго было) адну мову. І нават іўрыт спрабаваў вучыць. І атрымаў поспех у гэтым значна больш за мяне! Таму што ў яго была сістэма матэматычная свая. Ён перакладаў розныя кнігі... Яшчэ шмат моў ведаў Паўлайціс».

Даведка. Пятрас Паўлайціс. Нарадзіўся ў 1904 годзе. Вучыўся багаслоўю ў Рыме і юрыспрудэнцыі — у Лісабоне, у будучага прэзідэнта Партугаліі Салазара, якога называў «мой прафесар». Доктар філасофіі. У 1940 годзе ўступіў у Літоўскі фронт актывістаў. Скончыў разведшколу. Пры немцах быў пасаджаны за пратэст супраць германскай акупацыі Літвы. Пасля перамогі СССР сышоў у падполле. Арыштаваны, асуджаны на 25 гадоў. Адседзеў дзесяць, выйшаў на свабоду пасля смерці Сталіна. Праз два гады быў абвінавачаны ў падрыўной дзейнасці і атрымаў новы 25-гадовы тэрмін. Вызваліўся ў 1983 годзе. На волі пражыў усяго тры гады, пад строгім наглядам КДБ.

«І Гаяўскас пра яго казаў паважліва. Гаяўскас пасля вызвалення ўзначаліў камісію па расследаванні злачынстваў КДБ. І гэтая камісія карысталася архівамі, якія кінулі працаўнікі КДБ, уцёкшы адтуль. І ў гэтых архівах яны знайшлі, напэўна, прозвішчы, Імёны стукачоў, даносчыкаў і герояў... А потым я прыязджаў да яго ў Вільню, — распавядае Барыс Азернікаў-Янкельзон. — Недалёка ад Вільні ў яго быў дом — яму дзяржава вылучыла ў вельмі прыгожым, прэстыжным месцы. Я там быў, напэўна, разоў восем. Там такія прыгожыя сасновыя гаі былі, і там домік такі. Але недабудаваны... Я кажу: "А што не дабудаваў?". А ён: "Няма грошай". Я кажу: "А што, табе не дапамагаюць?". Ён: «Няма. Я атрымліваю нейкую невялікую пенсію, але гэтага хапае толькі, каб паесці», — успамінае былы вязень.

Праз 52 гады пасля самалётнай справы, седзячы ў сваёй маскоўскай кватэры, Барыс Азернікаў-Янкельзон параўноўвае сённяшнюю расейскую рэальнасць і тую, што была ў савецкія гады:

«Нічога не змянілася. Усіх нязгодных пераследуюць. Сёння, прынамсі, калі ты не згодны, — ты можаш з'ехаць. Вось сёння мяне не пасадзілі б, — я б проста з'ехаў. Але тады гэта пераследавалася. Чаму? Аргументацыя была такая — ты з'едзеш, заўтра іншы захоча, так і ўсе з'едуць... Гэта значыць, яны самі разумелі — настолькі вакол хрэнова, што з'едуць усе. Ніхто не верыў, што хто-то захоча добраахвотна застацца ў гэтай... Казалі ж, што ёсць унутраная турма (гэта вось лагера), – а значыць знешняя турма, дзе тая ж самая турма, але мяжы больш шырокія. Ад Уладзівастока да Калінінграда... А цяпер розніца прынцыповая. Любы, каму не падабаецца, можа сабраць грошай і купіць сабе білет... Пакуль яшчэ можа».

Паводле https://www.lrt.lt/