Як скарыназнаўца пажадаў Пуціну здохнуць на старонках прапуцінскага часопіса

Увосень 2022-га дацэнт Карлавага ўніверсітэта Ілля Лямешкін напісаў артыкул для расійскага праўладнага часопіса, у якім зашыфраваў антываенную фразу. Рэдактары выдання нічога не заўважылі, матэрыял апублікавалі, а тыраж разышоўся па бібліятэках.

На першы погляд артыкул «Колькі кніг выдаў Ф. Скарына ў Празе», прысвечаны выдатнаму інтэлектуалу эпохі Адраджэння, здаецца бяскрыўдным. Матэрыял быў напісаны дацэнтам у снежні 2022-га, і 24 лютага, у гадавіну пачатку поўнамаштабнай вайны ва Украіне, адпраўлены кіраўніцтву МДІМА для наступнай публікацыі.

Ілля Лямешкін распавёў «Салідарнасці», у чым заключаецца яго шыфр, і адзначыў, што ў часы Скарыны такія спосабы самавыражэння былі вельмі папулярныя. 

«Гэтым сродкам карысталіся яшчэ ў Сярэднявеччы, каб схаваць аўтарства крамольнага тэксту»

У артыкуле, прысвечаным асветніку і яго кнігам, Ілля Лямешкін звярнуўся да чытачоў на мове Скарыны — у культурнай манеры XVI стагоддзя. Тады Францішак перадаваў сваю тэкставую экспрэсію двума спосабамі: гарызантальна, як гэта сёння робяць людзі, і вертыкальна, з дапамогай акраверша — верша, разлічанага на глядзельнае ўспрыманне, у якім пачатковыя літары радкоў, якія чытаюцца зверху ўніз, утвараюць слова на старабеларускай мове.

Матэрыял складаецца з 22-х абзацаў (адсылка да 2022 года, пачатку агрэсіі Расіі супраць Украіны), акравершаў — з двух ініцыялаў у канцы артыкула і чатырох лексем, якія разам утвараюць дзве прапановы: «Здохні. Путлер. Не вайне. І.Л».

— Акраверш не прыдумаў Францыск Скарына. Ім карысталіся яшчэ ў Сярэднявеччы, часта для таго, каб схаваць аўтарства. Напрыклад, чалавек напісаў крамольны тэкст і не хацеў быць заўважаным.

У часы Скарыны ўжо памянялася сітуацыя, акравершам карысталіся ў якасці маркера, пры дапамозе якога даказвалі сваю адукаванасць. Задачы ўтаіць аўтарства ўжо не было, наадварот, чытач XVI стагоддзя шукаў акравершы ў тэкстах. Скарына ж першым выкарыстаў акраверш у друкаванай кнізе ва ўсходніх славян.

Цікава, што ён працаваў у перыяд, калі яшчэ не было падзелу на беларусаў і ўкраінцаў. Быў адзіны народ — рутэны. Гэта продкі сучасных беларусаў і ўкраінцаў, да гэтага народа прылічаў сябе і Скарына. Прынцып акраверша ў роўнай меры з'яўляецца і ўкраінскім, і беларускім. Агульны здабытак.

«Складана было напісаць тэкст, які б не выклікаў жаданне яго рэдагаваць»

У чэрвені артыкул быў размешчаны на сайце МДІМА. Некалькі месяцаў Ілля Лямешкін чакаў, пакуль друкаваны тыраж будзе разасланы па бібліятэках, каб потым расійскім уладам давялося папацець, канфіскуючы часопіс.

Сваёй публікацыяй аўтар хацеў пакараць малавядомы часопіс «Канцэпцыя: філасофія, рэлігія, культура», які падтрымлівае пуцінскі рэжым, і расказаць пра метад, з дапамогай якога магчыма выказвацца.

— У цэлым у мяне былі сумневы з нагоды выкарыстання дзеяслова «здохні», гэта не мой стыль. Мне было б больш прыемна сказаць «згінь». Але тут менш літар і немагчыма лексікалізаваць літару «ь», няма слоў, якія на яе пачынаюцца. Таму пэўныя абмежаванні былі, але з прыдумляннем акраверша складанасцей не ўзнікла.

Нашмат складаней было напісаць тэкст, які б не выклікаў падазрэнні і жаданне рэдагаваць. Вядома, я баяўся, што будуць праўкі, тады б ідэя з акравершам магла рассыпацца. Прэтэнзій да мяне не ўзнікла, хоць гэта вельмі просты акраверш, які заўважыць лёгка.

На стадыі вёрсткі ў мяне былі абсалютна нахабныя патрабаванні. Прасіў дзе-нідзе скараціць, паправіць, каб, напрыклад, абзац на іншай старонцы быў вышэй, таму што акраверш павінен лёгка чытацца графічна.

Усе мае просьбы былі задаволеныя: на адным развароце «здох», на другім — «ні. Путлер», на трэцім — «Не вайне», на чацвёртым — «І.Л». Ніхто нічога не заўважыў, — распавядае Ілля Лямешкін.

Цікава, што галоўны рэдактар часопіса Юрый Сіманаў не пацікавіўся бібліяграфіяй дацэнта, артыкул якога ўзяў для публікацыі. Напрыклад, у Беларусі кніга Іллі Лямешкіна «Партрэт Францыска Скарыны» ў студзені 2022-га была канфіскавана з бібліятэк па загадзе зверху.

— Яна была выдадзена ў канцы 2020-га Інстытутам літоўскай мовы і Пражскім лінгвістычным гуртком. У ёй адлюстравалі падзеі ў Беларусі, у прадмове сказалі, што хочам падтрымаць акадэмічную супольнасць, якая апынулася ў вельмі няпростай сітуацыі.

У кнізе ёсць выказванні бесстароннія для Лукашэнкі, дзе гаворка ідзе пра Ордэны Францыска Скарыны. У ёй быў разбураны слуп беларускай школьнай дыдактыкі.

У школе настаўнікі распавядаюць маладым людзям, што на партрэце Скарыны побач з ім намалявана пчала, а ў маёй кнізе ідзе прамы доказ, што гэта муха. Пчала ж трактуецца нібыта як «працавітасць», «дух калектывізму» — такая савецкая трактоўка. Тут высвятляецца, што гэта няпраўда. І, вядома, стварае пэўныя праблемы, — тлумачыць дацэнт.

«Відаў акравершаў велізарная колькасць»

Пасля публікацыі артыкула дацэнт атрымаў ліст з Расіі ад чытача, які адрэагаваў на яго акраверш.

— Чалавек яго ўбачыў і адказаў мне такім жа спосабам, падзякаваў за артыкул, — кажа Лямешкін.

Потым дацэнт стаў думаць, як атрымаць ад МДІМА аўтарскія асобнікі:

— Вырашыў зрабіць усё іх жа рукамі. Калі артыкул быў надрукаваны, я напісаў у амбасаду Расіі ў Празе, папрасіў асобнікі, а ў падзяку прапанаваў паслаць у МДІМА кнігі Пражскага лінгвістычнага гуртка. Я сабраў пасылку, паклаў туды 22 кнігі (таксама невыпадкова) «Партрэт Францыска Скарыны». Гэта была адзіная магчымасць адправіць у Расію кнігу, забароненую ў Беларусі. Прыкладна праз тыдзень мне даставілі 10 асобнікаў дыпламатычнай поштай, а мае кнігі дайшлі да МДІМА.

Ілля Лямешкін кажа, што «сучасных рэдактараў і цэнзараў не вучаць чытаць тэксты»:

— Такім чынам, я хацеў паказаць, нагадаць чытачам у Расіі і ў Беларусі, што існуе вытанчаны сродак, які дапамагае выказаць пазіцыю нават ва ўмовах таталітарнага рэжыму.

Відаў акравершаў велізарная колькасць, схаваць іх лёгка. А людзі, якія абслугоўваюць гэты рэжым, не вельмі адукаваныя, гультаяватыя, робяць тое, што ім скажуць.