Як вайна ставіць небывалы эксперымент над прыродай Чорнага мора

З-за выбухаў снарадаў і пускаў ракет гіне рыба і іншыя насельнікі мора. З-за працы санараў пакутуюць дэльфіны. Разлівы паліва і змазкі атручваюць ваду. Пералік пагроз можна працягваць.

На жаль, навукоўцы амаль не маюць доступу да мора, каб атрымаць інфармацыю, патрэбную для высноў. 

Мора пад замком

Значная частка ўкраінскага ўзбярэжжа Чорнага мора замініравана. Там ідуць баявыя дзеянні або размешчаны ваенныя аб'екты. Таму нават наблізіцца да вады навукоўцы афіцыйна ў многіх месцах не могуць, не кажучы ўжо пра тое, каб праводзіць экспедыцыі ў моры.

Да Азоўскага мора Украіна наогул не мае доступу. Таму аб стане тамтэйшай прыроды можна хіба што здагадвацца.

Асноўную масу інфармацыі пра тое, што цяпер адбываецца з экасістэмамі Чорнага мора і яго насельнікамі, даследчыкі атрымліваюць з некалькіх крыніц.

Па-першае, касмічныя здымкі. На іх можна ўбачыць, напрыклад, разлівы гаручага на паверхні вады ці разбурэнне берагавой лініі.

Па-другое, навукоўцы ўсё ж маюць доступ да некаторых участках побач з морам, напрыклад, вярхоўях Тылігульскага і Куяльніцкага лімане або часткі дэльты Дуная. Там час ад часу праводзяцца навуковыя экспедыцыі.

І па-трэцяе, на дапамогу прыходзяць розныя адкрытыя крыніцы: паведамленні ў сацыяльных сетках і так званая грамадзянская навука. Гэта калі да вырашэння навуковых задач далучаюцца энтузіясты, якія прафесійна навукай не займаюцца. Адзін з добра вядомых прыкладаў-бёрдвочынг, без якога некаторыя сучасныя арніталагічныя праекты былі б проста нерэальныя.

Калі гаворка ідзе аб масавай гібелі дэльфінаў, без грамадзянскай навукі таксама не абысціся. Бо ва Украіне толькі некалькі чалавек прафесійна даследуюць кітападобных. Нават у мірны час яны не могуць асабіста патруляваць сотні кіламетраў марскога ўзбярэжжа ў пошуках мёртвых жывёл.

Гібель дэльфінаў у сухіх фактах

Кожны год, нават у мірныя часы, кітападобныя ў Чорным моры гінуць па ненатуральных прычынах.

Перш за ўсё праз рыбацкія сеткі, у якіх яны заблытваюцца і задыхаюцца. Але ў гэтым годзе масавая гібель дэльфінаў выглядае нетыповай — не толькі па маштабах, але і па часе.

Першых мёртвых жывёл пачалі знаходзіць на турэцкім беразе Чорнага мора побач з Басфорам у сакавіку — амаль адразу пасля пачатку поўнамаштабнага нападу Расіі на Украіну. Звычайна ў гэтую пару тут не назіраецца шмат выпадкаў гібелі кітападобных. Таму навукоўцы адразу звярнулі на гэта ўвагу.

У красавіку нетыповую масавую гібель кітападобных пачалі заўважаць у Балгарыі. У папярэднія гады ў гэтую пару тут таксама гінулі дэльфіны, але цяпер — у разы больш, чым звычайна.

У траўні мёртвых дэльфінаў пачалі знаходзіць у Румыніі і Украіне.

У нас больш за ўсё выпадкаў зафіксавана ў Севастопалі. Мёртвых жывёл таксама знаходзілі ў Керчы, Феадосіі, Адэсе і каля Мікалаева. Акрамя таго, ёсць незвычайныя выпадкі, калі знясіленыя Дэльфіны падплываюць да берага, пры гэтым яны не выглядаюць параненымі або хворымі.

Пік гібелі прыйшоўся на канец траўня — пачатак чэрвеня. Яшчэ адзін, меншы пік адбыўся ў канцы жніўня, і з тых часоў колькасць загінулых жывёл стабільна зніжаецца. Сёння сітуацыя практычна вярнулася да нормы.

Масавая гібель чарнаморскіх дэльфінаў прыцягнула ўвагу абаронцаў прыроды, навукоўцаў, а таксама айчынных і замежных СМІ. Адны сцвярджалі, што жывёлы гінуць амаль дакладна ў выніку ваенных дзеянняў. Іншыя не спяшаліся з высновамі, але падкрэслівалі, што гібель кітападобных адбываецца на фоне вайны.

Хто можа растлумачыць, чаму гінуць кітападобныя

Каб высветліць прычыны масавай гібелі дэльфінаў, свае намаганні аб'ядналі каля двух дзясяткаў навукоўцаў з усіх чарнаморскіх краін, а таксама з Германіі і Італіі. Яны працуюць па ўласнай ініцыятыве і не прадстаўляюць афіцыйна ўрада краін або якія-небудзь міжнародныя арганізацыі.

Доктар біялагічных навук Павел Гольдзін з Украіны ўваходзіць у склад міжнароднай групы навукоўцаў, якія даследуюць прычыны масавай гібелі чарнаморскіх кітападобных сёлета.

Акрамя таго, што ён збірае інфармацыю аб загінулых ва Украіне дэльфінах, разам са сваім калегам, ветэрынарам Артурам Рубанавым ён зрабіў шэсць выкрыццяў дэльфінаў, каб разабрацца, чаму яны загінулі.

Колькі загінула дэльфінаў

Сітуацыю з масавай гібеллю чарнаморскіх дэльфінаў неаднаразова асвятляў кіраўнік навуковага дэпартамента Нацыянальнага парку "Тузлоўскія ліманы" Іван Русеў.

Паводле яго ацэнак, у гэтым годзе загінула, як мяркуецца, да 50 тысяч кітападобных. Са спасылкай на яго гэтую лічбу паўтарыла зоаабарончая арганізацыя UAnimals. Яе ж у сваім відэазвароце да ўдзельнікаў саміту G20 агучыў прэзідэнт Уладзімір Зяленскі.

Шмат гэта ці мала, можна меркаваць па тым факце, што па апошніх навуковых ацэнках усяго ў Чорным моры жыве каля 250 тысяч дэльфінаў. Гаворка ідзе аб агульнай колькасці ўсіх трох чарнаморскіх відаў: марскія свінні, белабочкі і афаліны. Усе яны ўключаны ў Чырвоную кнігу Украіны.

Калі сапраўды загінула кожнае пятае жывёла, то маштабы бяды выглядаюць больш чым сур'ёзна.

Колькі ж іх загінула на самай справе?

Кароткі адказ: гэтага ніхто не ведае. Можна ўпэўнена казаць пра амаль 900 жывёл ва ўсіх прычарнаморскіх краінах. Гэта тыя дэльфіны, што трапілі непасрэдна ў рукі даследчыкаў, або іх гібель пацверджана фота- і відэадоказамі. У папярэднія гады гэтая лічба была ў сярэднім прыкладна ўдвая менш.

Відавочна, што рэальная колькасць дэльфінаў, якія загінулі ў гэтым годзе, больш, чым 900. Бо парэшткі нейкіх асобін засталіся ў моры, а астатнія апынуліся на беразе, але навукоўцы пра іх не даведаліся.

Тэарэтычна агульную лічбу можна вылічыць. Павел Гольдзін прыводзіць прыклад свежага даследавання з Бразіліі, дзе навукоўцы высветлілі, што на бераг трапляе 20% загінулых кітападобных, гэта значыць адзін з пяці. Калі вядома, колькі мёртвых дэльфінаў на беразе, можна лёгка палічыць агульная колькасць загінулых.

Але ў бразільскім даследаванні гаворка ідзе не пра белабочак, марскіх свіней або афалін з Чорнага мора, а пра лаплацкіх дэльфінаў, якія жывуць акіяне. Прычына іх гібелі не выклікае сумненняў — гэта рыбалоўныя сеткі.

Сітуацыя ў Чорным моры зусім іншая, таму што гэта не акіян, а закрытае мора са сваім рэжымам вятроў і плыняў. Таму няма ніякіх падстаў меркаваць, што тут можна ўжываць разлікі з Бразіліі. Гэтак жа не падыходзяць і любыя формулы, выведзеныя ў іншых даследаваннях.

Мадэляваннем працэсаў, якія адбываюцца з дэльфінамі падчас ваенных дзеянняў у Чорным моры, цяпер займаецца кіраўнік Украінскага навуковага цэнтра экалогіі мора Віктар Камарын. Але, паводле яго слоў, будучая мадэль не назаве нам абсалютную колькасць дэльфінаў, якія загінулі падчас вайны, затое дапаможа вызначыць пэўны працэнт папуляцыі, з якім гэта адбылося.

Любая падобная мадэль мае патрэбу ў дадзеных назіранняў за дэльфінамі за апошнія дзевяць месяцаў, а іх па зразумелых прычынах няма.

Віктар Камарын і Павел Гольдзін згаджаюцца паміж сабой, што 50 тысяч — гэта завышаная лічба загінулых кітападобных.

Чаму гінуць дэльфіны?

Гэта самае галоўнае пытанне, а кароткі адказ на яго пакуль такі ж, як і на папярэдні.

У навукоўцаў ёсць некалькі гіпотэз, у тым ліку звязаных з ваенным дзеяннямі ў Чорным моры.

Па-першае, дэльфіны могуць гінуць з-за акустычнай траўмы — гэта нешта накшталт кантузіі. Такія траўмы могуць узнікаць з-за працы радараў або выбухаў у моры ці запускаў ракет.

Па-другое, у дэльфінаў мог узнікнуць стрэс, напрыклад, з-за працы авіяцыйных рухавікоў, або тыя ж самыя выбухі. Сам па сабе стрэс не забівае жывёлу, але ўплывае на яго паводзіны і павышае шанцы загінуць. Напрыклад, дэльфіны лягчэй трапляюць у рыбалоўныя сеткі.

Па-трэцяе, кітападобныя могуць гінуць з прычыны інфекцыі, у прыватнасці справакаванай дзейнасцю чалавека. Напрыклад, з прычыны выкіду забруджаных вод з жывёлагадоўчых ферм. Нарэшце, некалькі фактараў могуць дзейнічаць адначасова і ўзмацняць адзін аднаго.

Па словах Паўла Гольдзіна, у бліжэйшы час ён і яго калегі будуць падаваць тэзісы дакладу на навуковую канферэнцыю і выразна адзначаюць, што пакуль не адпрэчваюць ніводную з гіпотэз.

— Мы з калегамі бачым розныя прыкметы, якія сведчаць, што тая ці іншая прычына прывяла да гібелі кітападобных, – кажа Павел Гольдзін. — Мы спрачаемся між сабою, якой з гэтых прыкмет больш важыць. І мы яшчэ нікуды не прыйшлі ў нашых высновах.

Працяг артыкула чытайце па спасылцы