Якія скарбы хавае зямля Гомельшчыны

Пра тое, якія скарбы знаходзілі на Гомельшчыне, распавядае краязнаўчы партал nashkraj.info.

У далёкім мінулым жыццё на нашых землях назваць спакойным было цяжка. Праз Гомельшчыну кацілася вайна за вайной, часта дурэлі ў нашым памежным краі і разнамасныя разбойнічкі. Ці, як іх тады называлі, «ліхія людзі». Час ад часу ўспыхвалі сялянскія паўстанні і казачыя рэвалюцыі. Таму і купец-«старавер», і габрэйскі гандляр, і беларускі шляхціц, і праваслаўны ігумен — усе, «каму на Беларусі жыць было добра», часта намагаліся прыхаваць сваё дабро куды далей. Звычайна — закапаць глыбей у зямлю-матухну.

Грыўна на шыі

У тыя ж старадаўнія часы скарбы сталі выпадкова з'яўляцца на свет божы з гэтай самай зямелькі. Адзін з першых дакладных выпадкаў такой знаходкі адбыўся яшчэ ў 1822 годзе. Тады па распараджэнні графа Мікалая Румянцава ў раёне Кіеўскага спуску выраблялі нейкія працы. Тут з-пад драўляных лапат землякопаў і бліснула срэбра. І не простае, а сярэднявечныя арабскія дырхемы. Хто ведае, якімі шляхамі трапілі яны ў радзімічскій Гомель з далёкага ўсходняга халіфата? Праз Волжскую Хазарыю? Або з візантыйскага Царграда па Чорным моры і Дняпры? Цяпер гэты скарб захоўваецца ў расійскім Эрмітажы.

Праз амаль два стагоддзі, у 1980 годзе, калі ўся савецкая краіна рыхтавалася да Алімпіяды ў Маскве, у Гомельскі абласны краязнаўчы музей зайшоў наведвальнік. Сціпла дастаў і паклаў перад навуковымі супрацоўнікамі масіўнае срэбнае ўпрыгожванне часоў Кіеўскай Русі. Яшчэ большым было здзіўленне работнікаў музея, калі высветлілася, што такіх шыйных грыўняў у яго нямала. Толькі пакуль ён пакінуў іх дома. Просты брыгадзір паляводаў з вёскі Казіны Рог Буда-Кашалёўскага раёна Дзмітрый Юрцаў наткнуўся на ўсё гэтае багацце падчас працы. Сельскі працаўнік паказаў знойдзенае свайму сваяку, які працаваў у міліцыі. Калі высветлілі, што гэтая знаходка мае гістарычную каштоўнасць, вырашылі аддаць яе ў музей.
Грыўна — гэта кручанае нашыйнае аздабленне з каштоўных металаў, якое звычайна насілі прадстаўнікі шляхты, княжацкай дружыны і гэтак далей. Як кажа адзін з найстарэйшых работнікаў музея ГІКУ «Палацава-паркавы ансамбль» Уладзімір Літвінаў, на той момант знаходкі срэбных грыўняў у СССР былі адзінкавыя, звычайна іх атрымоўвалася выявіць толькі разам з іншымі прадметамі (Кіеўскі і Разанскія скарбы). Але вось асобны скарб грыўняў, зафіксаваны на Гомельшчыне, быў для савецкай археалогіі таго часу ўнікальным. Як успамінаюць галоўны захавальнік музея Таццяна Шода і супрацоўніца музейных фондаў Марыя Чуклеева, дзіўнай была і бескарыслівасць здатчыка скарбу. Ён доўга наадрэз адмаўляўся ад любога ўзнагароджання, лічачы, што дастаткова таго, што яго знаходка проста паслужыць на карысць грамадству. Ледзь угаварылі чалавека атрымаць належныя яму па законе грошы. Вось такія людзі і былі ў той час нашым сапраўдным залатым запасам.

Так, паводзіны тых мімавольных савецкіх «скарбашукальнікаў» часам рэзка кантрастуюць з рэакцыяй іх цяперашніх «калегаў». Мы ўжо распавядалі пра амаль крымінальную гісторыю і аб жарсцях, якія разгарэліся вакол срэбных рэчаў з стараверскага манастыра ў Чонках. Зрэшты, і ў мінулыя часы далёка не ўсе грамадзяне адрозніваліся свядомасцю. Неяк пры будаўніцтве кінатэатра Ісачэнка ў гомельскім парку ў зямлі знайшлі залатыя манеты. Знаходлівыя грамадзяне зусім не гарэлі жаданнем здаваць іх дзяржаве, але ў канчатковым выніку скарб усё ж апынуўся ў «засеках радзімы». А ў адносінах да асобаў, што спрабавалі прысвоіць «агульнанародны набытак», была ўзбуджаная крымінальная справа.
Неяк гомельскім археолагам паступіла інфармацыя, што «хімікі», якія адбывалі пакаранне на тэрыторыі Чачэрскага раёна, знайшлі скарб рэчаў перыяду Кіеўскай Русі. Звярнуліся ў міліцыю, дзе паабяцалі ўсё высветліць і разабрацца. Аднак нічога даведацца не ўдалося, і ці быў там скарб, а калі і быў, то куды ён зноў падзеўся, так і засталося загадкай.
Некалькі гадоў таму бліснула золата і на тэрыторыі Мазырскага раёна. Як і трэба, людзі, якія  яго знайшлі, перадалі яго ў рукі мясцовых міліцыянтаў, якія ў сваю чаргу здалі скарб залатых манет у абласны краязнаўчы музей. Кошт манетнага скарбу быў вызначаны, а яго здатчыкі атрымалі належнае па законе ўзнагароджанне.
Легенды пра закапаныя ў зямлю або згубленыя ў возеры незлічоныя скарбы можна пачуць у многіх кутках Гомельшчыны. Нароўні з патопленымі ў балотах нямецкімі «тыграмі», якія, калі іх паспяхова выцягнуць на сушу, самі па сабе таксама з'яўляюцца вельмі дарагімі рэчамі. Так, паданне кажа, што на дне ракі Вуць спачываюць нейкія суда з багаццямі, якія патанулі ці то падчас сутычкі вікінгаў з мясцовымі, ці то ў ходзе рабавання разбойнікамі заезджых купцоў. Зрэшты, у пераважнай большасці ўсе гэтыя легенды пра карэту Кацярыны II, якая ляжыць у вадзе, або шведскім золаце з'яўляюцца чыстай вады выдумкай.

А вось у вёсцы Нісімкавічы Чачэрскага раёна мясцовы жыхар падчас ўзворвання прысядзібнага ўчастка наткнуўся на цалкам рэальныя, прыхаваныя тут срэбныя манеты канца 18-га пачатку 19-га стагоддзя. Цяпер яны захоўваюцца ў Чачэрскім краязнаўчым музеі.
Хто ж пакінуў гэты скарб? Магчыма, яго гісторыя была звязаная з такой падзеяй таго часу, як вайна з Напалеонам?
Праславутае «золата Напалеона», пра якое па гэты дзень мараць многія прафесійныя скарбашукальнікі, на тэрыторыі Гомельшчыны звычайна не шукаюць. Аднак вайна 1812 года, 200-годдзе якой спаўняецца сёлета, сапраўды закранула і нашы землі. Па чутках, ёсць і ў нас ахвочыя паганяцца за згубленымі абозамі французскай арміі. Распавядаюць, што адзін такі энтузіяст пражываў у Кармянскім раёне. У гэтага чалавека была сабрана найпадрабязнейшая інфармацыя аб усіх дзеяннях і перасоўваннях французскай арміі па нашай тэрыторыі. На жаль, ён загінуў пры нявысветленых абставінах — згарэў ва ўласным доме.

Наогул за апошнія два стагоддзі на тэрыторыі Гомельшчыны былі знойдзеныя сотні скарбаў старадаўніх манет і каштоўных металаў. Зямля хавала тут ад некалькіх медных капеек або паўгрошаў да тысячы срэбных талераў. Найбольш «ураджайныя» на скарбы раёны вобласці — Рагачоўскі, Рэчыцкі, Мазырскі і Калінкавіцкі. Увогуле, тыя месцы, дзе па водах Дняпра і Прыпяці праходзілі дарогі купцоў з далёкіх краін. На берагах гэтых рэк заморскі госць з багатай калітой або мясцовы «Робін Гуд», які ішоў за ім па пятах, маглі закапаць манеты або зліткі бліскучага металу, які ва ўсе часы чамусьці зводзіць чалавецтва з розуму.

Не ўсё золата, што блішчыць

Зрэшты, бываюць і скарбашукальнікі, і скарбы «ліпавыя», несапраўдныя. Некалькі гадоў таму адзін кемлівы хлопец прынёс мясцовым археолагам гару рымскіх дынараў і іншых манет. Прапанаваў купіць, божась Юпітэрам і іншымі антычнымі багамі, што ўсё гэта вылаўлена ім уласнаручна ў берагоў Сожа. На шчасце, археолагі ў нас сапраўдныя, і ад погляду спецыяліста не выслізнула, што імператарскі профіль выразаны, хутчэй за ўсё, у канцы ўжо нашага тысячагоддзя. Увогуле, хлопец проста спрабаваў усунуць так званы «новодел». Але пры сучасным узроўні фабрыкацыі магчыма ўсё, таму сцеражыцеся падробак. Нават калі іх і дастануць вам «з-пад зямлі».
Характэрна стаўленне да скарбаў і да прафесійных скарбашукальнікаў навукоўцаў-археолагаў. На іх думку, чорныя капальнікі наносяць гістарычным помнікам непапраўную шкоду. Самі ж даследчыкі пошукамі скарбаў не захапляюцца. Але па роду дзейнасці з імі, вядома ж, сутыкаюцца.
У 1989 году гомельскія археолагі праводзілі на тэрыторыі Рэчыцы работы па вызначэнні ахоўнай зоны. Падчас закладкі шурфаў з зямлі бліснула срэбра — гэта быў манетны скарб часоў Рэчы Паспалітай. Аляксандр Драбушэўскі, які праводзіў раскопкі, цяпер — загадчык аддзела рэстаўрацыі і адраджэння народных рамёстваў Веткаўскага музея народнай творчасці імя. Ф. Шклярава, успамінае, што ўсе, вядома ж, гэтай знаходцы ўзрадаваліся. Але галавы не гублялі. Самога Драбушэўскага, паводле яго слоў, больш усялякага срэбра і золата ў манетах магла ўзрадаваць сціплая бронзавая фібула. Бо з навуковага пункту гледжання такая несамавітая з выгляду штучка магла апынуцца для датыроўкі і перыядызацыі больш важнай, чым сотні солідаў або дукатаў.

Дарэчы, знойдзены ў Рэчыцы скарб навуковыя работнікі здалі бясплатна, бо пошук такіх рэчаў — проста іх праца. Мы пацікавіліся меркаваннем Аляксандра Іванавіча наконт шырока распаўсюджанага «ў народзе» павер'і пра тое, што ўсё закапанае ў зямлі не прыносіць шчасця чалавеку, які яго знайшоў. Археолаг са стажам выказаў здагадку, што калі б гэта было так, прафесіяналы-археолагі даўно б вырадзілася, як клас.
— З іншага боку, гэта наша праца, а за працу нябёсы, мабыць, не караюць, — аджартоўваецца ён.

«Каменны госць» з гомельскага парка

Між тым, каштоўнасці можна знайсці не толькі ў сырой зямельцы, але і на гарышчах, і ў сценах старых дамоў. Тым больш, што гэтыя будынкі цяпер масава падвяргаюцца зносу. У самых нечаканых закутках старых будынкаў знаходзяць не толькі грошы, але і зброю, кнігі, карціны. У 80-х гадах, пры зносе дамоў на вуліцы Веткаўскай, пад дахам аднаго з іх была знойдзена бляшанка з туга скручанымі паперкамі ўнутры. Аказалася, яна была поўная аблігацый ваеннага часу, выпушчаных яшчэ царскім урадам. Куды толькі прад'явіць іх для пагашэння?
Адна з самых каштоўных карцін — «Від Тыфліса», цяпер захоўваюцца ў музеі Гомельскага палацава-паркавага ансамбля, напісаная мастаком 19 стагоддзя Міканора Чарняцова, таксама была выпадкова знойдзеная на старым гарышчы. Палатно без рамы, у жудасным стане, праляжала тут шмат гадоў. Магчыма, яно патрапіла сюды ў 1941 годзе, калі пры эвакуацыі горада некаторыя гамяльчане разбіралі музейныя экспанаты «на часовае захоўванне». Дзякуючы намаганням рэстаўратараў карціна была вернутая да жыцця.

Асобная гісторыя — няхітрыя пажыткі гамяльчан, закапаныя на гародах, як тады казалі, «на плане», пры нямецкім наступе на Гомель у 1941 годзе. Тады амаль у кожнай сям'і ў зямлю адпраўлялі ўсё, хоць трохі каштоўнае — швейныя машынкі "Зінгер", ровары, посуд. Не ўсё ўдалося потым выняць назад — ці то «зямля засмактала», ці то нядобрыя суседзі агледзелі ў няўрочны час. А іншы раз гаспадары, якія загінулі альбо сагнаныя ў Нямеччыну, так і не змаглі забраць сваю маёмасць. І ляжаць яшчэ недзе пад градкамі з бульбай і морквай старыя грамафоны і сярэбраныя паўрублі 1924 года выпуску.
А апошнім рарытэтам савецкага часу ў Гомелі, утоеным у зямлю, напэўна, стала статуя Іосіфу Сталіну. Помнік грознаму «правадыру народаў» узвышаўся раней у цэнтры горада. Пасля выкрыцця культу асобы, у сярэдзіне 50-х, скульптуру вырашана было прыбраць. Але як? Бо проста ўзяць і знішчыць манумент таму, каму яшчэ нядаўна так апантана пакланяліся, было проста немагчыма. Як паведаміў нам старэйшы навуковы супрацоўнік ГІКУ «Гомельскі палацава-паркавы ансамбль» Валерый Дамасканаў, тагачасны дырэктар парка культуры і адпачынку Галубоўскі аддаў развенчанага Сталіна ... зямлі. У літаральным сэнсе. Статую закапалі, як мяркуецца, на тэрыторыі парку ім. Луначарскага. У якім дакладна месцы — невядома. Зрэшты, магчымыя варыянты.
У дзяцінстве аўтар гэтых радкоў бачыў фрагмент гэтага самага помніка — каменныя боты Іосіфа Вісарыёнавіча. Праўда, зусім у іншым месцы, у раёне адных з старых гомельскіх могілак. На жаль, працоўныя, якія выконвалі гэтую далікатную місію, да гэтага часу не прамовілі ні слова. Нібы далі строгаму «Кобе» прысяжны зарок маўчання.

nashkraj.info, пераклад НЧ