«На магілу дагэтуль нясуць кветкі». Сястра Рамана Бандарэнкі — пра брата, палітвязняў і жыццё ў Польшчы

Сёння па ўсёй краіне праходзіць марафон падтрымкі палітвязняў. А праз два дні, 1 жніўня — дзень нараджэння Рамана Бандарэнкі. Яму магло б споўніцца 34. Напярэдадні гэтага важнага для яго блізкіх дня «Люстэрка» пагаварыла з Вольгай Кучарэнка — яго стрыечнай сястрой. Пра Рому і падтрымку тых, хто незаконна апынуўся за кратамі.

«Цётка патлумачыла Агаце, што брат ператварыўся ў анёла»

— Як вы цяпер?

— З кожным днём усё лепш. Не ведаю, праўда, ці нармальна будзе гучаць гэтая фраза ў кантэксце ўсёй беларускай трагедыі. Стараюся пазітыўна глядзець на жыццё, бо заўважаю, што чым больш аптымістычна ўспрымаеш тое, што адбываецца, хай нават нейкія негатыўныя моманты, тым менш гэта траўмуе псіхіку. Адпаведна, лягчэй перажываецца.

Паўтара года таму, калі я прыехала Варшаву ў адпачынак і так здарылася, што праз пытанні з дакументамі не змагла вярнуцца ў Беларусь, трэба было вырашыць, чым я буду тут займацца. Сядзець склаўшы рукі я не ўмею, ды і ў эміграцыі мы не ў тым становішчы, каб дазволіць сабе такую раскошу.

Трэба было пачынаць сваю справу з нуля (Вольга — дызайнерка). Сродкаў на гэта не было. У мяне здарылася дэпрэсія, якая змяшалася з пакутамі з нагоды магчымага ад’езду і адаптацыяй да эміграцыі, што ўдвая цяжэй. І ў нейкі момант да мяне прыйшоў чалавек і сказаў: «Слухай, давай дам табе грошы, і ты што-небудзь намуціш». І я такая: «Клас». Гэта не той выпадак, калі я ведала, да каго пайсці і папрасіць. Я проста расказвала ўсім, што аказалася ў складанай сітуацыі і не разумею, што рабіць.

Вядома, мне далі не нейкія вялікія сродкі, але калі нічога няма, і гэта добра. Гэта дапамагло зрабіць калекцыю, прысвечаную Беларусі. Цяпер стаўлю сабе глабальныя мэты і не сяджу без справы. Стараюся рухацца, каб лепшае з кожным днём набліжалася.

— А што ў вас з дакументамі?

— У Варшаве ў мяне жыве муж, ён працуе ў «айцішцы». Каб мы маглі ездзіць адно да аднаго, патрэбная альбо віза, альбо дакумент на легальнае знаходжанне. Па прыездзе я падалася на легалізацыю. Мяне папярэдзілі: пакуль не дадуць ухвальнае рашэнне, ты не можаш выязджаць з Польшчы. Я спытала, колькі чакаць, мне адказалі: «Мінімум паўгода». А потым, літаральна праз месяц-паўтара, пачалася вайна. Дакументы рабілі доўга, я з імі прабыла чатыры месяцы, потым у мужа скончылася «карта побыту» (ВНЖ. — Заўв. рэд.), да якой «прывязаныя» мы з дачкой. Давялося зноў займацца легалізацыяй, таму нават пры вялікім жаданні я зноў не магу нікуды паехаць. Ды мне і далі зразумець, што лепш гэтага не рабіць.

— Чым цяпер займаецеся?

— Індывідуальна працую з кліентамі, паступова спрабую развіваць свой брэнд. Паралельна займаюся калекцыяй, хачу яе пашырыць. Калі першапачаткова там быў пасыл пра Беларусь, палітвязняў і тое, што СМІ і людзям затыкаюць раты, то цяпер хачу зрабіць больш мадэляў, скрозь якія ішла б гісторыя Ромы.

Два гады таму забілі Рамана Бандарэнку. Ці памятаем мы?

— 1 жніўня Раману магло б споўніцца 34. У якіх думках у вас звычайна праходзіць яго дзень нараджэння?

— Не ведаю, у якім буду стане, але як паказвае практыка папярэдніх двух гадоў, 1 жніўня будзе цяжкім і прысвечаным Рому. Для нашай сям'і яго дзень нараджэння быў аб’яднаўчым святам. Мы заўсёды ўпершыню за сезон елі кавун. Гэта сямейная традыцыя. А яшчэ Рома гатаваў фірмовую курыцу. У сваё свята ён не сядзеў як цар, а абслугоўваў гасцей, рабіў усё, каб ім было добра. Хоць у звычайныя дні такога не здаралася. Наадварот, ты прыходзіш — а ён пачынае расказваць нейкія гісторыі пра працу, творчасць: каму ён партрэты напісаў. Увогуле хваліўся, чаго дасягнуў за час, пакуль мы не бачыліся.

Папярэднія два гады 1 жніўня я ў думках вярталася ў святкаванне яго дня нараджэння. І гэта вельмі цяжка. Нават цяжэй, чым перажываць дзень, калі яго не стала. Бо ты разумееш: ні чалавека, ні таго добрага настрою ўжо няма.

— Вашай дачцэ Агаце шэсць гадоў. Яна пытае пра дзядзьку?

— Пра тое, што Рома памёр, яна даведалася ад цёткі Лены (Алена Сяргееўна — мама Рамана Бандарэнкі. — Заўв. рэд.). Цётка патлумачыла Агаце, што брат ператварыўся ў анёла, і дачцэ стала цікава. У Польшчы мы вельмі шмат падарожнічаем па розных гарадах і, хочаш не хочаш, заходзім у касцёлы. Там ёсць іконы і карціны, прысвечаныя распяццю Хрыста. І ўсё гэта, як мне здаецца, яна пераварвае праз гісторыю роднага чалавека, якога больш няма побач. Яе цікавіць гісторыя Хрыста, што з ім адбывалася, а следам ідуць пытанні пра Рому: «А дзе ён? Ён сустрэўся з Богам?»

— Што вы ёй адказваеце?

— Па-рознаму, але, каб потым не было страшных сноў, стараюся тлумачыць усё як лёгкую, пазітыўную казку. Кажу, што ён стаў анёлам, што ён нас ахоўвае, дапамагае нам.

«На гэты момант ніхто з тых, праз каго загінуў Раман, не выказаўся, не звязаўся з намі»

— Раман — ваш стрыечны брат. А як так атрымалася, што вы настолькі блізкія?

— Нашыя мамы — родныя сёстры. У нас розніца тры гады: я старэйшая. З Ромам я ніколі не адчувала, што мы стрыечныя. Гэта мой брат — і ўсё. З іншымі сваякамі, дарэчы, у мяне такога няма. Нягледзячы на тое, што доўгі перыяд сям’я цёткі Лены жыла ў Расіі, кожнае лета Рома з мамай прыязджалі да нас у Мінск. Мы былі на лецішчы, ездзілі ў паходы, на турбазы. Усё гэта вельмі аб’ядноўвала.

Пасля іх пераезду ў Беларусь я заўсёды магла звярнуцца да Ромы па дапамогу. Памятаю, у Лужнікі прыязджаў мой улюбёны гурт HIM. А ў мяне іх плакатамі былі абвешаныя ўсе сцены. Білет каштаваў велізарных грошай. І Рома мне на яго пазычыў, хоць я нават не ўяўляла, дзе столькі можна ўзяць. Сказаў: «Ведаю, для цябе гэта важна». Для мяне вельмі каштоўна, калі людзі гатовыя падтрымаць. У любы час я магла яму патэлефанаваць, сказаць: «Патрэбная дапамога». Мэблю, напрыклад, перанесці.

А яшчэ памятаю, як падчас службы яму далі звальненне, ён тэлефануе, пытае: «А ты дома?» Кажа: «Зараз зайду». Адчыняю дзверы — а на парозе амбал з тварам Ромы (смяецца). Было так прыемна, што ён прыехаў менавіта да мяне. Пачаў расказваць, як у войску ўсё ўладкавана, як ён сябе ва ўсёй гэтай гісторыі адчувае. Я слухала і думала: «Як крута». І такіх момантаў у нас вельмі шмат.

— Як цяпер Алена Сяргееўна?

— Яна ў Беларусі. Мне здаецца, кожны яе дзень прасякнуты думкамі пра Рому. Цяпер узяла курс па фатаграфіі, вывучае. Наогул, яна чалавек, які ніколі не сядзіць на месцы. Яна вельмі цікавая, суперадукаваная і разумная жанчына. У яе заўсёды шмат знаёмых, яна любіць падарожнічаць, пазнаваць свет. Думаю, яна імкнецца неяк абстрагавацца ад таго, што здарылася з Ромам, бо калі ты застаешся сам-насам з гэтай трагедыяй, то можна, вядома, і дахам паехаць.

— Ці ёсць нейкія навіны па справе Рамана? Апошняе, што вядома, — у верасні 2021-га справу прыпынілі «з прычыны нявысвятлення асобы, якая падлягае прыцягненню ў якасці абвінавачанай». Гэтую асобу так і не высветлілі?

— Не, нічога, толькі тое, што выдаў BYPOL, калі былі названыя прозвішчы Эйсмант, Баскава, Шакуты, група АМАПа. Мне здаецца, што [сілавікам] варта было б звярнуць увагу на гэтае расследаванне, дапытаць гэтых людзей, праверыць іх алібі і яшчэ нешта ў гэтым духу, але гэтага не зрабілі. З таго моманту, як Генпракуратура прыпыніла справу, нічога новага ніхто не паведамляў. Ведаю, нейкія запыты цётка Лена пісала, але на ўсе прыходзяць адмовы. І ты ў іх нават не спрабуеш разбірацца. Проста чарговая адмова.

ByPol расказаў новыя акалічнасці падзеяў вакол смерці Рамана Бандарэнкі

— Былі сітуацыі, калі, наадварот, да вас і Алены Сяргееўны паступалі пытанні ад сілавікоў праз тое, што вы шмат расказваеце пра справу Рамана?

— Не, здараліся некаторыя гутаркі, па якіх можна было зразумець, што яны [следчыя] не сляпыя. Але такога, каб да мяне асабіста хтосьці звяртаўся з гэтай нагоды, спрабаваў пагаварыць — такога не было.

— У студзені 2021-га пра тых, праз каго загінуў Раман, вы пісалі: «Няўжо з думкай, што ты злачынец, забойца, суўдзельнік забойства, можна спакойна жыць?! Я не хачу бачыць гэтых людзей, але я б хацела зірнуць у вочы іх бацькам!» Усё яшчэ хочаце?

— Так, і не толькі бацькам, але і самім гэтым людзям. Апошнім, праўда, калі яны будуць ужо сядзець. Навошта? Мне здаецца, здзяйсняючы нейкія ўчынкі, мы ў першую чаргу адказныя перад сабой. Пры гэтым, у маім разуменні, калі ты робіш слушную справу, то можаш быць спакойны за тое, як гэта адаб’ецца на тваіх блізкіх. Яны ж бачаць: ты сумленны чалавек. Калі ж чалавек робіць зло, пазбаўляе жыцця іншага, для мяне гэта грэх. Мне цікава ўбачыць, хто нарадзіў і выхаваў такога сына ці дачку. На гэты момант ніхто з тых, праз каго загінуў Раман, не выказаўся, не звязаўся з намі. Мне б хацелася ўбачыць, як з гэтым жывуць іх бацькі. Якую гісторыю яны транслююць. Калі тое ж, што і іх дзеці, тады я не здзіўленая. А калі гэта сумленныя людзі, тады цікава, як у іх маглі вырасці такія дзеці.

— Хто-небудзь з тых, каго BYPOL называў у сваім расследаванні, з вамі звязваўся?

— Адзіная, з кім з іх я сутыкалася, — гэта Ганна Эйсмант. Агата займаецца мастацкай гімнастыкай. Вясной ці ў пачатку лета 2021-га ў іх было справаздачнае выступленне, а Ганна рыхтавала адтуль рэпартаж ці нешта ў гэтым духу. Я заўважыла, што яна мяне пазнала. Магчыма, яе загадзя папярэдзілі пра маю прысутнасць. Мне падалося, яна пазбягала нейкіх позіркаў, рабіла выгляд суперзанятай жанчыны, якая займаецца працай. Гэта адчувалася па нейкім, не ведаю, напружанні, занадта пафасных паводзінах.

— Не было жадання самой да яе падысці?

— Я не мусіла б да яе падыходзіць і нешта казаць. Гэта па-першае. Па-другое, я з тых людзей, якія лічаць, што пакуль следства і суд не назавуць датычных да смерці Рамана, не трэба вешаць цэтлікі. Мы з вамі абмеркавалі Ганну толькі таму, што яе назваў BYPOL. На гэты момант людзі з іх расследавання — адзіныя падазраваныя, якіх агучылі. Калі б Генеральная пракуратура агучыла сваіх падазраваных, я б дакладна гэта жа магла пагаварыць пра іх.

«Былі моманты, калі мне пісалі: «Чаму вы дапамагаеце толькі гэтай сям'і?»

— Пасля гібелі Рамана былі затрыманыя тры журналісткі і доктар. Усе яны прызнаныя палітвязнямі. Скажыце, вы з кімсьці з іх камунікуеце?

— Я падпісаная на Кацярыну Барысевіч у сацсетках. Нядаўна на адным з мерапрыемстваў у Варшаве пазнаёміліся з Дашай Чульцовай. Трохі пагаварылі пра жыццё, абмяняліся кантактамі.

Скажу шчыра: ні з кім з палітвязняў я перапіскі не падтрымліваю. Многія казалі, што з-за мяжы лісты не даходзяць. А яшчэ я не разумею, пра што можна пісаць людзям, якія знаходзяцца там. Пра радасці жыцця? Як прайшоў дзень? Але як гэта зрабіць, калі ўяўляеш, як гэты дзень прайшоў у іх? Пару разоў паспрабавала, мне не прыйшоў адказ, і я зразумела, што гэта не мая гісторыя. Псіхалагічна мне вельмі цяжка пісаць, таму стараюся дапамагаць палітвязням па-іншаму: матэрыяльна, калі хтосьці просіць, змяшчаю пра іх інфармацыю ў Instagram, хаджу на ўсе акцыі.

— Можаце расказаць падрабязней пра матэрыяльную дапамогу?

— Мы дапамагалі сям'і Лосік. З Дашай мы пазнаёміліся на нейкім з мерапрыемстваў, прысвечаным палітвязням, і больш-менш падтрымлівалі сувязь. Калі яе арыштавалі, я вельмі перажывала, бо, напэўна, адчувала нейкую паралель паміж намі. У нас дочкі прыкладна аднаго ўзросту. Яна змагаецца за правы свайго мужа, а я — за правы Ромы.

Каб іх падтрымаць, мы рабілі ўпрыгожанні, прадавалі беларусам, якія з’ехалі, перадавалі грошы родным Дашы, а яны ўжо збіралі на іх перадачы і куплялі нейкія падарункі ад мамы з татам іх дачцэ. Тады я ўпершыню зразумела, як гэта дорага для сям'і, якая засталася сам-насам з праблемай, калі іх родны чалавек аказваецца за кратамі. Ты мусіш купляць яму вопратку, бытавыя рэчы, ежу, каб яго харчаванне заставалася больш-менш збалансаваным. Пры гэтым, дапусцім, ты не можаш перадаць звычайнае мяса, якое хутка сапсуецца, а трэба шукаць, напрыклад, сушанае. Яно каштуе даражэй. А яшчэ ты ж не проста ідзеш у краму і бярэш паесці, усё купляецца вялікімі аб’ёмамі. Тыя ж цыгарэты.

Былі моманты, калі мне пісалі: «Чаму вы дапамагаеце толькі гэтай сям'і?» Але ж немагчыма разарвацца і падтрымліваць адразу некалькі. Я цяпер не ў тым матэрыяльным становішчы, але што магу, раблю. Тады мы сабралі вялікую суму, цяпер такой магчымасці асабліва няма, бо, каб стварыць упрыгожанні для продажу, іх трэба з чагосьці зрабіць. А для матэрыялаў неабходныя сродкі.

— Чаму для вас важна дапамагаць палітвязням?

— Лічу, што кожны мусіць рабіць максімум таго, што можа. Так, напэўна, мы хоць трошачкі наблізімся да сваёй мэты. Плюс я заўсёды кажу пра гэта публічна. Гэта дае магчымасць трансляваць: падтрымка бывае розная, бо людзі, якія куплялі ўпрыгожанні, таксама ўдзельнічалі ў дапамозе. Камусьці з іх гэтыя ўпрыгожанні былі зусім не патрэбныя. У мяне дагэтуль ёсць некалькі пасылак, якія я адправіла, чалавек не змог атрымаць, і пошта мне іх вярнула. Пісала гэтым пакупнікам, прапаноўвала адправіць яшчэ раз. Яны адказвалі: «Не трэба, калі мы дзе-небудзь калі-небудзь з вамі перасячэмся, зможаце аддаць. Галоўнае, каб грошы пайшлі на добрую справу».

«Калі існуе хоць нейкі спосаб вызваліць чалавека, для гэтага трэба выкарыстоўваць любыя магчымасці»

— Вы ў Польшчы паўтара года. Сочыце яшчэ за беларускімі навінамі?

— Сачу, але ў першую чаргу для мяне важна ўстаканіцца тут. Кожны дзень заходжу ў беларускія навіны, прабягаюся па асноўным, але стараюся глыбока ў гэта не ўключацца. І ўсё ж спадзяюся, што калі-небудзь у мяне з’явіцца магчымасць вярнуцца ў Беларусь. Няважна, у якой краіне я пры гэтым буду жыць, мне проста псіхалагічна цяжка ўсведамляць, што мне нельга прыехаць дадому. Людзей, якія пакутуюць ад таго, што не могуць убачыцца з роднымі, у маім асяроддзі вельмі шмат.

— А вашая сям’я, бацькі — яны ў Беларусі?

— Так, мама днямі напісала, што яна ўсё чытае ў маіх «сторыс», але там так дробна напісана, што ёй часам даводзіцца браць лупу. Я падумала: блін, я ж спецыяльна дробна пішу, спадзеючыся, што яна перагорне і не заўважыць. Вядома ж, яны вельмі за мяне хвалююцца.

— Цяпер шмат абмяркоўваюць тое, ці варта ўступаць у перамовы з уладай і ісці на саступкі, каб адпусцілі хоць кагосьці з палітвязняў. А як вы лічыце?

— На маю думку, калі існуе хоць нейкі спосаб вызваліць чалавека адтуль і адвезці ў бяспечнае месца, для гэтага трэба выкарыстоўваць любыя магчымасці.

— Што вы скажаце тым, хто парыруе: «Наўзамен тым, каго адпусцяць, пасадзяць іншых»?

— Я лічу, што тыя, хто гіпатэтычна можа быць узяты, мусілі б ужо даўным-даўно паклапаціцца пра сваю бяспеку. Ну, калі гэта, вядома, не тыя людзі, якім стратэгічна важна знаходзіцца ў Беларусі і нешта рабіць для нашай агульнай мэты.

— І яшчэ, як мне здаецца, важнае пытанне да вас як да чалавека, які гаворыць адкрыта. Як вы лічыце, калі блізкі трапляе ў бяду, ці варта публічыць гэтую інфармацыю?

— Тут, напэўна, нельга даць агульны рэцэпт, кожны вырашае сам. Я выдатна разумею людзей, якія маўчаць. Наколькі ведаю, многім пагражаюць. Адпаведна, людзі разумеюць: камунікаваць са СМІ — небяспечна. Што здарылася з Ромам, мы паведамілі, бо яго забілі, а потым пачалі вінаваціць у тым, што ён быў п’яны. Хоць мы дакладна ведаем: гэта няпраўда. Яго дакументы і асабістыя рэчы скралі з бальніцы. І ўсё гэта непрыгожым спосабам. Нас абвінавачвалі, што мы не хочам забіраць яго цела. Нашая бяспека таксама была пад пытаннем. За намі сачылі. Публічнасць была для нас свайго роду абаронай.

Да таго ж маўчаць значыла глытаць тое, што пра Рому і нас казалі. Бо калі ты нічога не адказаў, значыць, тое, што транслюе дзяржаўнае тэлебачанне — праўда. Я не магла гэтага дараваць, праглынуць і бачыла адзінае выйсце з сітуацыі: пра гэта паведамляць. Іншага шляху ў нас не было.

— З таго дня, як не стала Рамана, прайшло ўжо больш за два гады. За гэты час здарылася столькі ўсяго… Нават вайна. Як вы адчуваеце, людзі памятаюць вашага брата?

— Так. Па-першае, мяне дагэтуль пазнаюць на вуліцах. Некаторыя не падыходзяць, а потым пішуць у прыват: «Я вас сёння бачыў, яшчэ раз успомніў Рамана». Пакуль гэта адбываецца, брата памятаюць. Ды і, размаўляючы з людзьмі, заўважаю, што для іх важна захаваць гэтую памяць. Па-другое, незнаёмыя людзі дагэтуль прыносяць яму на магілу кветкі. Мне часта пішуць: «Учора быў у Рамана». Ці, напрыклад: «Мая сям’я ездзіла да дзядулі на Паўночныя могілкі, абавязковым парадкам зайшлі да Рамана». Або: «Заўтра збіраюся да Рамана, падкажыце, які ў яго ўчастак».

Ведаеце, у тым, што здарылася з братам, я спрабую знайсці нейкі сімвалізм. Так, напэўна, лягчэй прыняць усё. Неяк сяброўка расказала, што яе брат, калі быў маленькі, хадзіў у гурток, дзе з паперы ляпілі машынкі. І ведаеце, чым ён цяпер займаецца? Цюнінгам аўтамабіляў ці чымсьці такім. Пасля гэтых словаў я пачала ўспамінаць, чым у дзяцінстве захапляўся Рома. Ён маляваў, і заўсёды гэта былі супергероі. А цяпер Рома і сам герой Беларусі.