Не проста космас. З бортправадніцы ў сімвал рэжыму
Кар'ера Марыны Васілеўскай відавочна знаходзіцца на самым піку: пабывала ў космасе, трапіла ва ўсе сусветныя СМІ, стала «Героем Беларусі». А што потым?
Марына Васілеўская. Фота: kp.ru
12 красавіка 1961 года лётчык-касманаўт Юрый Гагарын здзейсніў на караблі «Усход-1» першы ў гісторыі палёт чалавека ў космас. Ён стаў трыумфам сацыялістычнага Савецкага Саюза, які атрымаў ва ўмовах «халоднай вайны» прэстыжную перамогу над «капіталістычным праціўнікам» ЗША.
Да першай гадавіны запуску карабля «Усход-1» Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР заснаваў новае свята — Дзень касманаўтыкі, якое стала пасля важным элементам савецкай прапагандысцкай традыцыі. На гэтую традыцыю абапіраюцца і сённяшнія расійскія ўлады, для якіх Дзень касманаўтыкі з'яўляецца прадметам нацыянальнага гонару і адначасова сімвалам перавагі над «калектыўным Захадам», піша Аляксандр Фрыдман для «Deutsche Welle».
У Беларусі, дзе расійскі палітычны, культурны і прапагандысцкі ўплыў адчуваецца асабліва моцна, Дзень касманаўтыкі да апошняга часу ўспрымаўся ў першую чаргу як частка савецкай спадчыны, якая не мае прамога дачынення да сучаснай беларускай дзяржавы.
У 2024 годзе сітуацыя ў корані змянілася. У сувязі з палётам беларускі Марыны Васілеўскай у космас Дзень касманаўтыкі адзначаецца з асаблівай помпай, а ўлады заяўляюць пра «касмічны прарыў» і прылічаюць Беларусь да элітарнага клуба «касмічных дзяржаў». Асобныя прапагандысты і зусім параўноўваюць Васілеўскую з першай жанчынай у космасе Валянцінай Церашковай, у якой, дарэчы, таксама ёсць беларускія карані. А Лукашэнка ўганараваў касманаўтку Васілеўскую званнем «Героя Беларусі».
Глядзіце таксама
Ці з'яўляецца палёт Васілеўскай выдатным дасягненнем Беларусі, якое будзе ўпісана залатымі літарамі ў гісторыю краіны і адкрые перад ёй прынцыпова новыя перспектывы? Ці мы маем справу толькі з чарговай удалай PR-акцыяй рэжыму Лукашэнкі? І што кажуць рэакцыі на «касмічную эпапею» пра цяперашні стан беларускага грамадства?
Па слядах Юліі Перэсільд і Раян Барнаві
У сярэдзіне чэрвеня 1963 года імя Валянціны Церашковай прагрымела на ўвесь свет. За мінулыя дзесяцігоддзі палёты жанчын перасталі быць сенсацыяй. Пальму першынства ў гэтай галіне трывала ўтрымліваюць ЗША з 58 жанчынамі-астранаўтамі. На другім месцы ідзе Расія (СССР) (6), а за ёй ідуць Канада, Японія і Кітай (па 2). У космасе таксама пабывалі па адной прадстаўніцы Францыі, Італіі, Вялікабрытаніі, Паўднёвай Карэі і Саудаўскай Аравіі. Цяпер гэты прэстыжны клуб папоўніўся Беларуссю, якая па сваім эканамічным патэнцыяле, палітычным значэнні і іншых параметрах значна саступае згаданым краінам.
З пункту гледжання прэстыжу дзяржавы і павышэння сусветнай увагі да Беларусі палёт Васілеўскай з'яўляецца значным поспехам. На Захадзе, аднак, гэтая падзея толькі ўмацуе ўяўленне Беларусі як пра сатэліта Расіі, які рухаецца ў фарватары палітыкі магутнага суседа: і размяшчэнне расійскай ядзернай зброі, у сувязі з якім афіцыйны Мінск без асаблівага поспеху прасоўвае наратыў «новай ядзернай дзяржавы Беларусі», і касмічныя амбіцыі ўспрымаюцца на Захадзе хутчэй як расійскія праекты.
Глядзіце таксама
Навуковае значэнне эксперыментаў, якія беларуская касманаўтка, паводле паведамленняў дзяржаўных СМІ, паспела правесці за 12 сутак на арбіце, не варта перабольшваць. Касмічнае падарожжа Васілеўскай нагадвае хутчэй палёты расійскай актрысы Юліі Перэсільд (2021) і біёлага Раяны Барнаві з Саудаўскай Аравіі (2023), якія былі задуманы ў першую чаргу як гучныя PR-акцыі Саудаўскай Аравіі і Расійскай Федэрацыі.
Паслугі кампаніі «SpaceX», якая арганізавала палёт Барнаві, абышліся Саудаўскаму Каралеўству, паводле ацэнак экспертаў, прыкладна ў 55 мільёнаў долараў ЗША. Палёт Васілеўскай Аляксандр Лукашэнка ацаніў на 15 мільёнаў даражэй, а выдаткі, паводле яго слоў, узяла на сябе Расія.
Шчодрасць расійскага боку тлумачыцца не столькі сімпатыяй да «брацкай Беларусі» і яе кіраўніцтва. Касмічны праект, афіцыйны старт якому быў дадзены ў канцы 2022 года, стаў свайго кшталту ўзнагародай рэжыму Лукашэнкі за падтрымку і дапамогу ў вайне супраць Украіны.
Жанчына-касманаўт для «жаночага прэзідэнта»
Аляксандр Лукашэнка хоць і рэгулярна дэманструе свой сэксісцкі светапогляд і прыхільнасць патрыярхальным каштоўнасцям, але пры гэтым з задавальненнем называе сябе лідарам «жаночай краіны». Выбар на карысць жанчыны-касманаўта павінен быў замацаваць за ім прапагандысцкі вобраз «жаночага прэзідэнта».
У сувязі з палётам Марыны Васілеўскай на другі план адышоў той факт, што бортправадніца авіякампаніі «Белавія» стала ўжо чацвёртым чалавекам з Беларусі, які пабываў у космасе. Яшчэ ў савецкія часы ў космас тройчы лёталі беларусы Пётр Клімук (1973, 1975, 1978) і Уладзімір Кавалёнак (1977, 1978, 1981). Сваё беларускае паходжанне падкрэслівае і расійскі касманаўт Алег Навіцкі, на рахунку якога ўжо чатыры экспедыцыі. Менавіта гарачы прыхільнік Лукашэнкі Навіцкі адправіўся ў космас з Васілеўскай, а да гэтага ўдзельнічаў у здымках мастацкага фільма «Выклік», у рамках якога на Міжнароднай касмічнай станцыі пабывалі актрыса Перэсільд і рэжысёр Клім Шыпенка.
Параўнанне Васілеўскай і Церашковай хоць і з'яўляецца адкрытым перабольшаннем, але не пазбаўлена пэўнага сэнсу. Абедзвюх жанчын аб'ядноўвае асабістая адданасць кіраўніцтву дзяржавы і гатоўнасць актыўна ўдзельнічаць у прапагандысцкіх кампаніях. Так, «абнуленне» прэзідэнцкіх тэрмінаў Уладзіміра Пуціна было прынята Дзярждумай Расіі менавіта з падачы Церашковай.
Глядзіце таксама
У адрозненне ад Героя Савецкага Саюза Церашковай, чыя палітычная кар'ера пачалася яшчэ ў Вярхоўным Савеце СССР у другой палове 1960-х гг., беларуска Васілеўская знаходзіцца толькі ў пачатку свайго палітычнага шляху. І ўказ «Аб статусе беларускага касманаўта», які Лукашэнка падпісаў 19 сакавіка 2024 года, і прапагандысцкая кампанія вакол палёту Васілеўскай гавораць пра тое, што ў афіцыйных уладаў вялікія віды на касманаўтку як на адзін з сімвалаў беларускай дзяржавы.
Касмічная эйфарыя ў Беларусі?
Асвятляючы палёт Марыны Васілеўскай, дзяржаўныя СМІ спрабавалі стварыць уражанне эйфарыі, якая ахапіла Беларусь і садзейнічала далейшай кансалідацыі беларускага грамадства вакол улады. Ацаніць уплыў касмічнай эпапеі на беларускае грамадства не ўяўляецца магчымым, але можна меркаваць, што сярод прыхільнікаў Лукашэнкі і нейтральнай аўдыторыі яна сапраўды выклікала станоўчую рэакцыю і ўмацавала пачуццё гонару за сваю краіну.
Беларускія дэмакратычныя сілы, наадварот, вырашылі праігнараваць гэтую падзею, а ў незалежных СМІ выйшлі крытычныя публікацыі пра палёт Васілеўскай і яго значэнне. Падкрэсленая блізкасць Васілеўскай да Лукашэнкі і выкарыстанне яе вобразу ў прапагандзе паўплывала на пазіцыю асобных радыкальных апанентаў рэжыму (у першую чаргу па-за межамі Беларусі), якія спадзяваліся на правал беларуска-расійскага касмічнага праекта. Перанос запуску карабля «Саюз МС-25» па тэхнічных прычынах выклікаў насмешкі і злараднасць у сацыяльных сетках.
Глядзіце таксама
Супярэчлівыя рэакцыі на палёт Васілеўскай сталі яшчэ адным пацвярджэннем глыбокага расколу ў беларускім грамадстве.
Аляксандр Лукашэнка не раскідваецца званнем «Герой Беларусі». З 1996 года яго ўдастоіліся толькі 13 чалавек, сярод якіх была толькі адна жанчына — алімпійская чэмпіёнка, біятланістка Дар'я Домрачава. Марына Васілеўская стала 14-й уладальніцай гэтага звання. Стаўшы часткай «сістэмы Лукашэнкі» на, бадай, самым драматычным этапе найноўшай гісторыі Беларусі і звязаўшы свой лёс з рэпрэсіўным рэжымам, яна наўрад ці зможа ў будучыні заняць месца ў пантэоне беларускіх нацыянальных герояў.