«Праблема не ў тым, што людзі не хочуць працаваць, а ў тым, што ў эканоміцы людзей няма»

У Беларусі прапануюць вярнуць артыкул за «дармаедства» — як у СССР. З гэтай ініцыятывай выступіла МУС. Улады не першы год змагаюцца з беспрацоўнымі. Але наколькі эфектыўныя іх метады?

Беларуская міліцыя прапануе вярнуць у заканадаўства РБ артыкул за «дармаедства», як гэта было ў часы СССР. «Што ў гэтым было дрэннага — законным шляхам прымусіць людзей працаваць, прыносіць карысць, у першую чаргу, сабе і сваёй сям'і, а па-другое, — грамадству?» — заявіў начальнік УУС Гродзенскага аблвыканкама Дзмітрый Рэзянкоў.

Прапанову плануюць накіраваць у парламент, а таксама «агучыць на Усебеларускім народным сходзе». Пакуль незразумела, ідзе гаворка пра магчымае ўвядзенне крымінальнай адказнасці ці адміністрацыйнай. Пры гэтым у студзені 2024 года ўлады значна пашырылі спіс тых, каго лічаць «не занятымі ў эканоміцы».

Рэжым Лукашэнкі амаль дзесяць гадоў змагаецца з «дармаедамі». Як гэта было, і ці паўплывала на беларускую эканоміку, разбіраецца DW.

Урад Беларусі сфармаваў «дармаедскую базу»

Так званы дэкрэт №3 аб «дармаедах» («Аб папярэджанні сацыяльнага ўтрыманства») быў прыняты ў 2015 годзе. Ён усталёўваў, што тыя, хто на працягу каляндарнага года працавалі менш за 183 дні, павінны заплаціць збор у 20 базавых велічынь (у той час эквівалент прыкладна $200). Ад падатку вызваляліся студэнты дзённых аддзяленняў, салдаты тэрміновай службы, маці, якія выхоўваюць дзяцей да 7 гадоў, тыя, хто жыве за мяжой, і гэтак далей.

«У выніку, урад сфармаваў так званую “дармаедскую базу” — блізу паўмільёна беларусаў, якім падатковыя сталі рассылаць апавяшчэнні аб выплаце збору, якія атрымалі народную назву “лісты шчасця”», — распавядае экс-палітвязень, праваабаронца Леанід Судаленка.

У 2017 годзе, пасля таго, як па ўсёй краіне прайшлі пратэсты супраць дэкрэта №3, так званыя «маршы недармаедаў», спагнанне збору на год прыпынілі. Са слоў Судаленкі, палажэнні дакумента супярэчылі Канстытуцыі РБ, якая «гарантуе кожнаму права на працу, не ўводзячы яго ў ранг абавязку», але «наўпрост забараняе выкарыстанне прымусовай працы, акрамя працы паводле прысуду суда».

Рэпетыцыя 2020-га? Гадавіна «дармаедскага пратэсту» ў Беларусі

Ці быў дэкрэт эфектыўным?

Эканамістка, старшая навуковая супрацоўніца даследчага цэнтра BEROC Анастасія Лузгіна адзначае, што дэкрэт №3 быў неэфектыўным: нягледзячы на затрачаныя адміністрацыйныя рэсурсы, збор у выніку заплацілі блізу 15% тых, каго ўлады палічылі «дармаедамі». «Было шмат абурэння, размоваў па гэтай тэме — і ў выніку падатак на “дармаедства” быў заменены на тое, што дзейнічае цяпер: людзі, якія не занятыя ў эканоміцы працяглы перыяд часу, павінны аплачваць паслугі ЖКГ па поўным кошце», — кажа эканамістка.

«Акрамя таго, так званыя “дармаеды” не могуць разлічваць на льготны крэдыт або субсідыю на будаўніцтва, рэканструкцыю або куплю жылля», — дадае Судаленка.

Таксама былі прынятыя змены ў заканадаўстве, згодна з якімі дзіцяці могуць прызнаць знаходзячымся ў сацыяльна небяспечным становішчы, калі абодва бацькі або адзіны бацька больш за тры месяцы не працуюць ці не атрымліваюць іншага законнага даходу.

Судаленка называе падобныя нормы дыскрымінуючымі: «У маёй практыцы былі выпадкі, калі адзінокую жанчыну з дзіцем, якая страціла працу, тут жа наведала камісія для пастаноўкі яе сям'і на ўлік. Мы тады ў судзе адстойвалі яе права звольніцца ў пошуках іншай, больш высокааплатнай працы».

Марш абураных беларусаў: куды ідзем, народзе?

Месяц не быў у Беларусі — «дармаед»

Не занятымі ў эканоміцы ўлады лічаць не толькі беспрацоўных беларусаў, але і тых, хто правёў за мяжой больш за 30 дзён, нават калі гаворка ідзе аб працы ці вучобе. Выключэнне — праца ў краінах ЕАЭС (Расіі, Казахстане, Арменіі, Кыргызстане), а таксама тыя, хто выехаў на лячэнне або ў камандзіроўку.

«Для працуючых у адных краінах дзейнічаюць абмежаванні — павышаныя тарыфы ЖКГ, для іншых яны не дзейнічаюць. Тут ужо не эканамічны падыход прасочваецца, а нейкі прапагандысцкі», — каментуе Лузгіна.

«Калі я стаў “дармаедам”, дакладна не ведаю, але ў нейкі момант у “жыроўках” стаў з'яўляцца запіс аб тым, што я павінен аплачваць паслугі ЖКГ паводле тарыфаў, якія забяспечваюць поўную кампенсацыю эканамічна абгрунтаваных выдаткаў», — распавядае мянчук Антон, які ўжо больш за два гады жыве ў Польшчы. У верасні 2023 года Антон афіцыйна атрымаў запрашэнне стаць на біржу працы і наведаць пасяджэнне камісіі па садзейнічанні занятасці.

«Дзяржава не стымулюе заставацца ў Беларусі, а карае тых, хто адважыўся на пераезд. Яна атрымлівае прыбытак, — каментуе мужчына. — Відавочна прасочваецца дыскрымінацыя. Дзяржава сама стварае сітуацыю, калі з'яўляецца сацыяльная няроўнасць».

«Міс Беларусь» аказалася «дармаедкай»

Стаць «дармаедам» можна, нават заплаціўшы падатак

Мянчук Яраслаў таксама ўвесь час не жыве ў Беларусі, але плаціць там падатак са здачы ў арэнду нерухомасці. «Паводле закона РБ, такія дзеянні з'яўляюцца падставай для таго, каб не патрапіць у базу “дармаедаў”. Як я туды трапіў, незразумела», — распавядае суразмоўца. Мужчыну выключылі з ліку «не занятых у эканоміцы» пасля таго, як ён падаў у Мінгарвыканкам дамову арэнды. «Такіх, як я, там чарга была. Гэта значыць павальна ўсе “дармаеды”, мабыць», — здзіўляецца Яраслаў.

Вольга афіцыйна не працавала ў Беларусі з восені 2020 года. Яна — маці-адзіночка, якая выхоўвае дзіця да 18 гадоў. Праз нейкі час пасля звальнення жанчына звярнула ўвагу на павышэнне кошту паслуг ЖКГ і патэлефанавала ў мясцовае жыллёва-камунальнае ўпраўленне. «Мне патлумачылі, што мяне ўнеслі ў базу “дармаедаў”. І таму налічылі плацяжы па такіх тарыфах». Вясной 2023 Вольга пераехала ў Польшчу, але ў РБ працягвае лічыцца «дармаедам».

У студзені 2024 года ўлады пашырылі спіс тых, каго лічаць «не занятым у эканоміцы». Да прыкладу, цяпер недастаткова быць зарэгістраваным у якасці індывідуальнага прадпрымальніка (ІП), неабходна заплаціць падаходны падатак. А беларускі, якія выхоўваюць дзіця да 7 гадоў або трох і больш непаўналетніх дзяцей, каб не патрапіць у «дармаеды», не павінны выязджаць з краіны больш чым 30 дзён у квартал. Выключэнне — лячэнне за мяжой.

Уладзімір Някляеў: Дэкрэт №3 — прыдумка ідыёцкая

«У эканоміцы проста няма людзей»

«Пасля пратэсных падзей 2020 года з краіны з'ехала каля 300 тысяч эканамічна актыўных беларусаў. Да гэтай лічбы яшчэ трэба дадаць эканамічных мігрантаў, — кажа Судаленка. — І гэта пры тым, што ўсяго ў краіне працуюць менш за пяць мільёнаў. Улада разумее: калі гэтыя працэсы не спыніць, заўтра не будзе грошай на пенсіі».

Анастасія Лузгіна мяркуе, што першапачаткова «дармаедскія» законы былі накіраваныя на тое, каб «людзі больш былі занятыя ў эканоміцы», хоць, нават паводле ацэнкі Міжнароднай арганізацыі працы, беспрацоўе ў Беларусі за 2023 год склала 3,5%. «Праблема ў гэтым выпадку не ў тым, што людзі не хочуць працаваць, а ў тым, што ў эканоміцы проста людзей няма», — кажа эканамістка.

Лузгіна дапускае, што ўлады працягнуць дзейнічаць у гэтым кірунку і могуць у будучыні ўвесці адміністрацыйную адказнасць для «дармаедаў» ці нейкія штрафныя санкцыі. Увядзенне крымінальнай адказнасці, на яе думку, было б абсурдам.