Прафесійная салідарнасць і што ёй перашкаджае
Актуальны артыкул вядомага расійскага філолага Сяргея Зенкіна пра сучасны стан рэчаў у расійскай універсітэцкай супольнасці. Размяшчаем тут, бо дужа ж падобна на сітуацыю ў беларускіх ВНУ.
З многіх праблем сучаснай вышэйшай школы — і, шырэй, навуковай супольнасці — я хачу вылучыць адну, маральную, праблему: недахоп салідарнасці ў навукова-выкладчыцкім асяроддзі. Ён выкліканы рознымі прычынамі, некаторыя з якіх — матэрыяльныя, звязаныя з характарам і арганізацыяй нашай працы, што раз'ядноўваюць людзей.
Навукоўцы-гуманітарыі, калі казаць спецыяльна пра іх, па большай частцы працуюць у адзіночку ў бібліятэцы, у архіве, у студэнцкай аўдыторыі, ім рэдка прыходзіцца працаваць сумесна, камандай (у лабараторыях, экспедыцыях і г.д.). У іх звычайна няма службовых кабінетаў, дзе можна было б рыхтавацца да лекцый, сустракацца з калегамі, прымаць студэнтаў, таму яны мала бываюць у сценах універсітэта (у асноўным падчас лекцый і семінараў), а значыць зноў-такі мала маюць зносіны паміж сабой. Важна таксама, што большасць універсітэцкіх выкладчыкаў жывуць “на галодным пайку”, ва ўмовах недаплаты і перагрузкі, а многія яшчэ і вымушаныя працаваць па кароткатэрміновых часовых кантрактах, без усялякай ўпэўненасці ў будучыні. Ва ўмовах такога знешняга прэсінгу канкурэнцыя пераважае над салідарнасцю, кожны выступае за сябе.
Супрацоўнікі ВНУ дружна скардзяцца на рост бюракратычнай дакументацыі, на вал ўсё больш дэталёвых планаў і справаздач, якіх ад іх патрабуюць. Трэба правільна разумець: справа тут не толькі ў колькасці запытваемай інфармацыі і ў стратах часу і працы на яе падрыхтоўку (у рэшце рэшт, сучасная электронная тэхніка дазваляе апрацоўваць яе лягчэй і больш эфектыўна, чым раней), але і ў яе якасці, якая адмоўна ўплывае на маральную атмасферу і на карпаратыўную самасвядомасць. Запаўняючы бясконцыя бланкі і табліцы, мы бачым на свае вочы, як начальства спрабуе ўлічваць і ацэньваць нашу працу па неадэкватных крытэрах, якія не маюць дачынення да зместу інтэлектуальнай дзейнасці, па нейкіх выпадковых (перш за ўсё колькасных, прычым таксама адвольна ўзятых) паказчыках, якія самі навукоўцы пры ацэнцы адзін аднаго могуць ставіць на апошняе месца. З такім жа поспехам аб разумовым жыцці чалавека можна меркаваць па памеры яго абутку...
Гэта ўзмацняе нашу адчужанасць ад універсітэцкай і міністэрскай адміністрацыі і перашкаджае адчуваць сябе членамі навуковай карпарацыі: у такой супольнасці павінна быць мінімальная прафесійнае паразуменне паміж радавымі членамі і кіраўніцтвам, мы ж апыняемся перад тварам чужой, незразумелай нам і неадказнай перад намі ўлады, якая не абцяжарвае сябе тлумачэннем сваіх задач і мер і кіруе намі ці то наогул усляпую, ці то на падставе сумнеўных, не заслугоўваючых даверу прынцыпаў.
Яшчэ адзін фактар, які хваравіта адчуваецца адказнымі навукоўцамі, — гэта якаснае размыванне выкладчыцкага складу, якое падрывае аўтарытэт навукі. Скажу тут толькі аб адным, найбольш бясспрэчным аспекце гэтай складанай праблемы. Добра вядома, якое масавае распаўсюджванне атрымаў у апошнія гады акадэмічны плагіят ад студэнцкіх курсавых да доктарскіх дысертацый. Адно з яго наступстваў — зноў-такі разбурэнне салідарнасці, ўзаемнага даверу ў навуковым асяроддзі.
Ва універсітэце мы вымушаны хадзіць па адных калідорах, сядзець на адных і тых жа сходах з людзьмі, чыя рэпутацыя падмочаная абаронай фальшывых атэстацыйных работ, у якой яны прымалі ўдзел як дысертанты, навуковыя кіраўнікі, апаненты, члены савета. Ніякіх публічных тлумачэнняў, або апраўданняў, або выбачэнняў яны не сказалі, кампраметуючая іх інфармацыя хоць і многім вядомая (дзякуй экспертызам “Дысернэта”!), але трымаецца пад спудам, не абмяркоўваецца адкрыта. У такіх умовах становіцца цяжка давяраць і іншым калегам, каго ты не ведаеш асабіста або па працах у тваёй вузкай спецыяльнасці. Незразумела, наколькі сумленна яны атрымалі свае вучоныя званні і ступені, наколькі добрасумленна працуюць, чаго на самай справе каштуюць.
У адрозненне ад бюракратызацыі, якая ідзе "зверху", з дзяржаўных інстанцый, за ганебную практыку плагіяту ў большай меры адказвае канкрэтны ВНУ: гэта ж не міністэрства арганізуе абароны сумніўных дысертацый, у апошнія гады яно нават спрабуе неяк (таксама, зрэшты, бюракратычнымі метадамі ) з імі змагацца. На ўзроўні жа ВНУ нават выкрыццё плагіяту часта не цягне выразных наступстваў для тых, хто быў у ім замяшаны. У нас у РДГУ (Расійскі дзяржаўны гуманітарны ўніверсітэт — Піліп Падбярозкін), напрыклад, быў распушчаны дысертацыйны савет па эканоміцы пад кіраўніцтвам былога прарэктара Мінаева, аскандаліўся сцвярджэннем дзясяткаў фальсіфікаваных дысертацый. Але пры гэтым не толькі не было прынята ніякіх рашэнняў з нагоды удзельнікаў такіх абарон (а гэта цэлы шэраг дзеючых супрацоўнікаў універсітэта, уключаючы высокапастаўленых) — па гэтай справе ўвогуле не было дадзена ніякіх публічных тлумачэнняў, на прамыя пытанні да адміністрацыі мы чуем прыкладна такі адказ: “Ведаем, але іншым не скажам”.
Між тым тэхнічна праблема лёгка вырашальная. Патрабуецца проста ўслых назваць фальсіфікатараў фальсіфікатарамі, публічна абвясціць ўжо добра устаноўленыя факты. Не абавязкова нават караць гэтых людзей — хай яны самі адчуюць, як на іх глядзяць навакольныя, і зробяць высновы. То бок, гэта менавіта задача навуковай супольнасці, грамадскага меркавання.
Мы ў РДГУ спрабуем нешта рабіць у гэтым кірунку. Напрыклад, у 2014 годзе афіцыйна, у планавым парадку правялі навукова-практычны круглы стол “Плагіят ў навуцы” з удзелам калег з іншых ВНУ і з “Дысернэта”, на якім абмяркоўвалі гэтую праблему і наогул, і на канкрэтным прыкладзе свайго універсітэта. Інфармацыю і матэрыялы круглага стала апублікавалі ў Інтэрнэце, у часопісе “Сацыялагічны агляд”, атрымалі шмат спачувальных водгукаў — “трэба ж, у вас адкрыта кажуць пра гэта!”; не было толькі водгуку з боку адміністрацыі. Праўда, у 2015 годзе ў РДГУ стварылі камісію па супрацьдзеянні карупцыі. У прынцыпе яна магла б заняцца праблемай плагіяту: гэта ж і ёсць адна з формаў карупцыі, спецыфічная менавіта для вышэйшай адукацыі, раз'ядае яго знутры. Але камісія складаецца толькі з службовых асоб, у ёй няма ні аднаго прадстаўніка прафесуры, выкладчыкаў, якія непасрэдна адчуваюць на сабе наступствы карупцыйных працэсаў. Праграма мерапрыемстваў, распрацаваная камісіяй, апублікаваная на сайце РДГУ: у ёй 24 пункты, у большасці сваёй дэкларатыўныя і практычна не правяральныя. З канкрэтных мер значыцца хіба што ўзмацненне жорсткасці кантролю над уваходам у РДГУ падчас ўступных экзаменаў і распрацоўка “кодэкса этыкі”. Гэты кодэкс сапраўды распрацаваны, і цяпер працаўнікоў прымушаюць пры падпісанні працоўнага дагавора распісвацца аб азнаямленні з ім — не паказваючы, аднак, самога тэксту.
Баюся, не паказваюць яго нездарма, бо гэты дакумент, даступны на сайце універсітэта, выглядае некампэтэнтнай адпіскай. У ім наогул не згаданы акадэмічны плагіят як форма карупцыі, затое быў уключаны цэлы шэраг альбо пустых, непатрэбных пунктаў, альбо проста бессэнсоўных. Напрыклад, патрабаванне да супрацоўнікаў РДГУ “устрымлівацца ад публічных выказванняў, меркаванняў і ацэнак ў дачыненні да дзейнасці РДГУ, яе кіраўніка” (менавіта так — “яе”, з граматычнай памылкай). Калі прытрымлівацца гэтага анекдатычнай параграфа, то нельга выказваць нават станоўчыя ацэнкі універсітэта, скажам, заклікаць моладзь паступаць да нас вучыцца: гэта будзе парушэннем кодэкса...
На жаль, і ў дадзеным выпадку мы сутыкаемся з недахопам карпаратыўнай салідарнасці. Многія нашы калегі гэты кодэкс падпісваюць, не чытаючы, мабыць мяркуючы, што ад іх не залежыць яго змяніць або што ён наогул не мае практычнага значэння (памылка: падобныя дакументы могуць доўга заставацца “у сне”, але ў нейкі момант спрацоўваюць). Толькі некалькі чалавек, у тым ліку і я, звярнуліся да рэктара, паказваючы на дэфектнасць кодэкса. Нашы лісты дайшлі па адрасе, злашчасны параграф быў зменены — зараз забараняецца толькі “распаўсюджваць загадзя ілжывыя звесткі” аб універсітэце, то ёсць кодэкс этыкі дублюе Крымінальны кодэкс: “не паклёпнічайце”... Зразумела, што гэтай папраўкі недастаткова. Патрэбна больш канкрэтная і практычная праграма барацьбы з карупцыяй, і ёсць сумненні, што існуючая камісія справіцца з гэтай задачай. Ці захоча яна дапамогі ад навуковага калектыву? Не ведаю.
У любым выпадку сродкам барацьбы за аздараўленне абстаноўкі і аднаўленне прафесійнай салідарнасці павінна быць, паўтараю, галоснасць: адкрыты, адказны, пажадана па афіцыйных інстытуцыянальным каналах распаўсюд інфармацыі аб тым, што адбываецца ва ўніверсітэцкім асяроддзі. Калі казаць пра гэта з недамоўкамі, ніякай дзеяздольнай супольнасці ўтварыцца не можа.
Паводле: istorex.ru