ПТСР, вывучаная бездапаможнасць і дэпрэсія ў жывёл. Як дапамагчы нашым гадаванцам?

Жывёлы адчуваюць стан сваіх уладальнікаў і «адлюстроўваюць» яго. Таму ў цяперашніх умовах ім таксама патрэбна дапамога. У асаблівасцях паводзін хатніх жывёл і магчымасці такой дапамогі разбіралася «Салідарнасць».

— Сабакі імгненна зараджаюцца эмоцыямі людзей і пачынаюць адчуваць іх самі. Калі гаспадар спалоханы, адпаведна, сабаку патрэбны секунды, каб таксама спалохацца.

Што тычыцца ўварвання ў дом незнаёмых агрэсіўных людзей: гэта само па сабе палохае гадаванцаў, плюс сабакі счытваюць эмоцыі ўладальнікаў. Атрымліваецца, што ім удвая складаней: даводзіцца спраўляцца не толькі са сваімі эмоцыямі, але і з эмоцыямі, якія перадаліся ад уладальнікаў, — тлумачыць сітуацыю, якая, на жаль, стала тыповай у сённяшняй Беларусі, зоапсіхолаг Кацярына Кастрыцкая. 

Рэаліі нашых дзён не толькі людзей увагналі ў працяглыя дэпрэсіі і прымусілі падоўгу лячыцца ад ПТСР. Рэпрэсіі, якія праводзіць беларускі рэжым, наўпроставым чынам адбіваюцца і на хатніх жывёлах. Прычым як тых, гаспадароў якіх з імі разлучаюць, так і тых, уладальнікі якіх знаходзяцца дома пад пастаянным прэсам страху і стрэсу.

Спецыялістка расказала «Салідарнасці» пра тое, як дапамагчы жывёлам перажыць стрэсавую сітуацыю, расстанне з гаспадаром або пераезд у іншы дом або іншую краіну.

«Трывожны чамаданчык» падрыхтаваць можна не толькі для сябе, але і для гадаванца»

— Коткі ад спалоху, хутчэй за ўсё, проста хаваюцца, а сабакам, паводле даследавання, патрэбна ад 2 да 5 секунд, каб успрыняць эмоцыю ўладальніка і адчуць тое самае, — дзеліцца зоапсіхолаг. — Гэта адбываецца незалежна ад таго, ці бачыць сам сабака сітуацыю пагрозлівай. Калі, напрыклад, гаспадар злуецца, то ён таксама раззлуецца. Сабакі — адбівальнікі нашых эмоцый.  

— Што адбываецца з гадаванцам, калі гаспадар знікае? У Беларусі людзей масава затрымліваюць, часта проста дома. Ва Украіне мы бачылі, як сабакі сядзяць на папялішчах сваіх дамоў пасля бамбёжкі.

— Гаспадары з жыцця сабак і катоў знікаюць пастаянна, яны сыходзяць на працу, з'язджаюць у камандзіроўкі, у адпачынак і г. д. Таму, у прынцыпе, жывёлы досыць звыклыя да таго, што гаспадара перыядычна няма.

Тут галоўнае пытанне ў тым, што чакае пасля, у якіх умовах аказваюцца гадаванцы. Калі трапляюць у сям'ю, дзе вакол людзі, якія любяць і забяспечваюць ім нармальнае жыццё, то сітуацыя будзе прасцейшай.

Але калі сабака або котка трапляе ў «нядобрыя рукі», калі пакінутых або кінутых жывёл аддаюць у прытулак, на дрэнную ператрымку ці яшчэ кудысьці, гэта кепска.  

Адчуванні жывёл не залежаць ад таго, куды забралі іх уладальнікаў ці што з імі здарылася. Яны разумеюць гэта так: вось гаспадар кудысьці знік — і далей нешта змянілася.

Тое, што сабака сядзіць каля разбомбленага дома, у якім жыў (так званы «эфект Хаціка»), азначае, што, на жаль, яму ніхто ў той момант не стварыў нармальных умоў жыцця.

На самой справе, калі пасля стрэсавай сітуацыі, калі знікае ўладальнік, сабаку хтосьці забярэ і забяспечыць ёй базавы ўзровень дабрабыту, то з ім усё будзе нармальна.

Зразумела, што такога сабаку хаця б першыя два тыдні трэба выгульваць толькі на павадку, каб ён не ўцёк на свой стары адрас. Яму трэба стварыць абстаноўку прадказальную і бяспечную, гэта дапаможа прывыкнуць да новай рэальнасці.

Натуральна, нейкі час ён будзе перажываць, таму што ўсё роўна змяняюцца ўмовы, лад жыцця і г. д. Але сабакі ўмеюць прыстасоўвацца да новага. Шмат жывёл пераходзяць у іншыя рукі ў дарослым узросце і выдатна адаптуюцца.

— Калі гаспадар гадаванца вымушаны з ім расстацца, ён можа неяк палегчыць лёс жывёлы?  

— Можна прадумаць некаторыя рэчы — напрыклад, аддаць камусьці ключы ад кватэры, каб жывёла не заставалася доўга пад замком. Загадзя падумаць пра тое, хто будзе клапаціцца пра вашага гадаванца.

Скласці для новых гаспадароў памятку, у якой пазначыць распарадак дня, што любіць, што не любіць і г. д. Пералічыць любімыя рэчы, якія неабходна забраць разам з катом або сабакам.

Гэта значыць, нейкі «трывожны чамаданчык» падрыхтаваць можна не толькі для сябе, але і для гадаванца на выпадак, калі яго давядзецца экстранна камусьці перадаручаць.

— Ці памятаюць сабакі мінулае жыццё? Чаму пасля смерці або знікнення гаспадароў яны часта не мяняюць звычак, напрыклад, ходзяць іх сустракаць, як раней?

— Яны памятаюць мінулае жыццё, інакш як бы яны прытрымліваліся сваіх звычак? Гэта ж не інстынкты. А яны ідуць за сваімі звычкамі, паўтараюць іх, як рытуал. Але, зноў-ткі, калі такога сабачку ўзяць дадому, каб ён не хадзіў па вуліцы да таго месца, дзе сустракаў свайго ранейшага гаспадара, і закласці яму іншыя рытуалы, іншыя звычкі, ён іх прыме.

Безумоўна, жывёлам не ўсё роўна, хто іх гаспадар. Калі ў сабакі з уладальнікам добрыя адносіны, ён фарміруе да яго прыхільнасць, і пакуль ён побач, сабаку ўвогуле больш ніхто не патрэбны.

Але сабакі на працягу жыцця могуць фарміраваць не адну прыхільнасць. І каб сфарміравалася першасная, трэба прыкладна два тыдні.

З боку чалавека гэта не патрабуе нейкіх празмерных намаганняў. Ёсць простыя правілы. Калі да вас трапіў дарослы сабака, першыя дні яго не трэба асабліва чапаць. Але калі ён сам ідзе на кантакт, яго трэба падтрымліваць.

Сабаку неабходна даць магчымасць агледзецца, абнюхаць усё, абысці памяшканне, пазнаёміцца з людзьмі, прыгледзецца да іх, зразумець, які там графік жыцця, распарадак, дзе ён гуляе, дзе спіць, дзе есць, што есць. І ўжо праз два тыдні, як я сказала, з'явяцца першыя прыкметы прыхільнасці. Тое ж і з катом, які жыў у іншай сям'і доўгі час.

Аднак для таго, каб жывёла стала наогул сваёй, каб канчаткова прыцерціся адно да аднаго, патрэбны прыкладна год.

Вядома, гэта магчыма пры ўмове захавання «пяці свабод» жывёлы, калі задавальняюцца яе базавыя патрэбы.

У нармальных умовах нармальны сабака паводзіць сябе нармальна. Калі сабака паводзіць сябе ненармальна, значыць, трэба праверыць, што ў яго са здароўем і што з умовамі жыцця. У 99% аказваецца нешта не так з умовамі жыцця, гэта значыць не выконваюцца нейкія патрэбы.

— Што гэта за «пяць свабод», якія трэба выконваць уладальнікам жывёл?

— Гэта база дабрабыту сабакі і ката. Першае — свабода ад голаду і смагі. Котку трэба карміць часта і дробна, мінімум пяць разоў на дзень, ці ж проста забяспечыць ёй пастаянны доступ да корму. Котка не павінна есці два разы на суткі, як любяць раіць некаторыя «спецыялісты». Гэта сабака можа есці два разы, коткі ў прыродзе пастаянна палююць на дробную жыўнасць, якую ловяць часта і з'ядаюць. 

У жывёл увесь час павінна быць чыстая вада, акрамя таго, у котак вада павінна стаяць асобна ад ежы — як мінімум у іншым канцы пакоя, таму што коткі не п'юць там, дзе ядуць. Калі няма выбару, яны, вядома, будуць піць там, дзе вы ім пакажаце, але тады яны п'юць вельмі мала, і ў выніку ў іх могуць развівацца хваробы — у першую чаргу, мочапалавой сістэмы.

Другая свабода — ад дыскамфорту. У жывёлы павінна быць дастаткова прасторы, сховішча ад непагадзі. Калі сабака жыве на вуліцы — сховішча ад спёкі. У памяшканні тэмпература паветра павінна быць нармальнай. Амуніцыя ў сабакі павінна быць падагнанай пад яго, гуманнай.

Трэцяе — свабода ад траўмаў і хвароб. Калі жывёла паказвае прыкметы нядужання, яе трэба весці да ветэрынара.

Чацвёртае — свабода на ажыццяўленне віда-тыпавых паводзін. Сабаку трэба дазволіць быць сабакам, а котцы — коткай. Гэта значыць, сабака павінен мець магчымасць гуляць штодня, мінімум два разы, і, калі няма медыцынскіх супрацьпаказанняў, хоць бы дзве гадзіны ў дзень. 

Сабака павінен мець магчымасць нюхаць, яму нельга гэта забараняць, у яго павінна быць магчымасць гуляць на доўгім ланцужку або ў бяспечных умовах — без ланцужка.

Калі сабака гатовы камунікаваць з суродзічамі і робіць гэта бяспечна, ён павінен мець такую магчымасць. І, натуральна, сабака павінен рэалізоўваць тое, для чаго ён выводзіўся. Напрыклад, калі для пошуку — працаваць носам і г. д.

Коткі павінны мець магчымасць лазіць па розных узроўнях, залазіць на вышыню, назіраць з вышыні за тым, што адбываецца. Павінны мець магчымасць хавацца і паляваць. Для гэтага можна прапаноўваць гульні, якія імітуюць паляванне. Пры гэтым выпускаць хатнюю котку на свабодны выгул — дрэнная ідэя.

І пятая свабода — ад гора і пакут. Ніякую жывёлу нельга запалохваць, нельга ўжываць жорсткія метады навучання і выхавання, заснаваныя на страху і прымусе. Таксама нельга, каб яны занадта сумавалі і падвяргаліся празмерным нагрузкам.

«Сабакі пачынаюць гадзіць дома, котка пачынае хадзіць міма латка»

— Апошнім часам жывёл з Беларусі даводзіцца неаднаразова перавозіць на вялікія адлегласці. Дарога часта звязана і з нязручным транспартам, і з працяглымі чаканнямі, напрыклад, на мяжы. Як палегчыць стан гадаванца?

— У мяне сабакі за тры месяцы ўжо шэсць разоў пераехалі. Два пераезды доўжыліся больш за 20 гадзін. Для такіх сітуацый ёсць некаторыя рэкамендацыі.

Пажадана два тыдні да пераезду і два тыдні пасля забяспечыць жывёле максімальную прадказальнасць, той жа распарадак дня, прагулкі, не трэба ніякіх узбуджальных гульняў.

Замест скачкоў за мячом можна часова прапанаваць нешта пашукаць — ласунак або цацку. Такія гульні зазямляюць сабаку. Дапамагаюць справіцца са стрэсам лізанне і жаванне, для гэтага цяпер ёсць спецыяльныя прысмакі і цацкі.

Калі пераезд здарыўся экстранна і падрыхтаваць жывёлу не ўдалося, то забяспечце ўсё гэта пасля. Стрэс — гэта павышэнне ўзроўню картызолу, гармону стрэсу ў крыві. Ён, у прынцыпе, патрэбны для таго, каб нармалізаваць функцыі арганізма, але калі стрэс занадта моцны, то яго выпрацоўваецца занадта шмат і ён можа не знізіцца да патрэбнага ўзроўню.

Каб яго вывесці з арганізма, спатрэбіцца ад 72 гадзін да двух тыдняў. Жаванне і лізанне дапамагаюць уключаць парасімпатычную нервовую сістэму, якая супакойвае і дапамагае спраўляцца са стрэсам.

Плюс рытуалы — гэта значыць максімальная прадказальнасць: прагулкі ў адзін і той жа час, аднолькавая ежа ў адзін час і з адной міскі, максімальна прадказальныя заняткі.

Коткам трэба дазволіць хавацца, аж да таго, што стварыць нейкія хованкі, калі іх няма. Таму што коткам у стрэсавай сітуацыі да 80% часу нікога не трэба бачыць, калі котка гэтага не хоча. Але некаторыя коткі хочуць кантактаваць, і гэта таксама нармальна.

Пажадана забраць з сабой з хаты нейкія рэчы жывёлы, міскі, подсцілку, любімыя цацкі. Усё гэта дапамагае адаптавацца і прывыкнуць да новага месца.

Што тычыцца самой дарогі, то жывёле можна даць заспакаяльнае. Набыць прэпарат лепш загадзя, абавязкова параіўшыся з ветэрынарам.

На шляху ўсё-ткі пажадана выгуляць сабаку. Я змагла вывесці сваіх падапечных нават на беларуска-літоўскай мяжы: проста спытала ў супрацоўнікаў, куды можна вывесці сабаку, і мне паказалі.

Неабходна ўзяць з сабой ваду і, зноў жа, любімую цацку.

Некаторых жывёл (і катоў, і сабак) загойдвае ў транспарце, таму на ўсялякі выпадак у дарозе лепш іх не карміць. Для ўласнага камфорту і камфорту жывёлы варта назапасіцца пялюшкамі і вільготнымі сурвэткамі.

— У Беларусі сёння шмат людзей жывуць у пастаянным страху, чакаючы арышту, чакаючы, што з імі можа здарыцца нешта дрэннае. Ці адбіваецца гэта на жывёлах? 

— Безумоўна. Улічваючы тое, што сабакі «адлюстроўваюць» стан ўладальніка, адпаведна, яго пастаянная трывога становіцца і трывогай гадаванца. Жывёла будзе знаходзіцца ў стане стрэсу столькі, колькі і гаспадар.

Ёсць тры стадыі вострага адаптацыйнага сіндрому. Першая — стадыя нявызначанасці, калі мы не разумеем, што адбываецца. Яна досыць кароткая.

Другая — стадыя супраціву, калі мы спрабуем змагацца з абставінамі, якія наваліліся на нас, і наш арганізм вытрымлівае. І трэцяя — стадыя знясілення, калі арганізм пачынае адмаўляць і з'яўляюцца праблемы і са здароўем, і з паводзінамі.

— Я так разумею, тут усё аднолькава ў людзей і жывёл?

— Так, мы абсалютна аднолькава перажываем стрэс. Калі жывёла знаходзіцца ў стане альбо занадта працяглага стрэсу, які арганізм не можа адужаць, альбо занадта моцнага, але разавага, то так, жывёла можа захварэць. 

— Калі жывёле не дапамагаць справіцца са стрэсам, яна можа захварэць, вы сказалі. А якімі яшчэ могуць быць наступствы?

— Многае залежыць ад індывідуальных асаблівасцей жывёлы. Напрыклад, калі жывёла нясмелая ці ў яе да гэтага было зусім сумнае жыццё, а тут адбыліся рэзкія змены і жывёлу ніяк не падрыхтавалі, нервовую сістэму ніяк не трэніравалі, наступствы могуць быць.

Тое, што ў стрэсавай сітуацыі нервуецца і сам уладальнік, які часцяком не ведае, што чакае наперадзе, толькі павышае рызыку для жывёлы. Дапусцім, у мяне два сабакі, адзін пасля пераезду можа некалькі дзён не есці, а другі адаптуецца лягчэй.

У катоў многае залежыць ад таго, наколькі яны былі сацыялізаваныя, ці шмат новага — аб'ектаў для вывучэння, паверхняў, пахаў і г. д. — бывала ў іх жыцці, наколькі было багатым асяроддзе.

Калі котка жыла ў збедненым асяроддзі, гэта павышае рызыкі. Калі ў жывёлы ёсць нейкія захворванні — гэта таксама павышае рызыкі. Калі на новым месцы няма прадказальнасці і бяспекі, рызыкі таксама павышаюцца.

Гэта значыць сітуацыю можна палегчыць, а можна ўскладніць, і гэта накладваецца на нейкія індывідуальныя асаблівасці, як на генетычныя, так і на тыя, якія сфарміраваліся ў працэсе жыцця.

Нармальная жывёла паводзіць сябе нармальна ў нармальных умовах. Няшчасце гадаванца выліваецца ў праблемныя паводзіны. Жывёла адаптуецца да ненармальных умоў, выяўляючы ненармальныя паводзіны.

Гэта можа быць агрэсія — як у дачыненні да людзей, так і да іншых жывёл, можа быць неахайнасць, сабакі пачынаюць гадзіць дома, нават тыя, якія раней ніколі гэтага не рабілі. Котка пачынае хадзіць міма латка або на рэчы ўладальніка. Сабака пачынае вельмі шмат брахаць, выць ці баіцца заставацца адна. Котка можа пачаць хавацца або, наадварот, занадта моцна прыставаць да ўладальнікаў. Яшчэ наступствам стрэсу можа стаць ахова рэсурсу, калі сабака пачынае абараняць ад гаспадара ежу ці цацкі.

На жаль, не адзінкавыя выпадкі, калі гаспадары, якія вымушаны з'язджаць, пакідаюць жывёлу, часцей ката, аднаго ў кватэры, куды яму проста прыносяць ежу. Гэта ёсць парушэнне свабоды ад гора і пакут. Вынікам можа стаць тое, да чаго жывёла схільная: калі да праяў агрэсіі — будзе праяўляць агрэсію, калі да празмернай вакалізацыі — будзе гучна мяўкаць, калі да захворванняў мочапалавой сістэмы — будзе хадзіць у прыбіральню ў неналежных месцах.

Зразумела, што ў стрэсавай сітуацыі кепска і ўладальніку гадаванца. Але калі жывёла ад таго, што ёй кепска, пачынае праяўляць праблемныя паводзіны, чалавеку становіцца яшчэ горш. Атрымліваецца такое замкнёнае кола. Таму, калі вы заўважаеце, што з вашай жывёлай адбываецца нешта незвычайнае, я б рэкамендавала клапаціцца не толькі пра сябе, але і пра яе.

«Страта жывёлы для многіх людзей прыраўноўваецца да страты блізкага чалавека»

— Ці часта да вас звяртаюцца ў сувязі са стрэсамі ў жывёл апошнім часам і як вы ім дапамагаеце?

— Зоапсіхолаг працуе з уладальнікам, а ўжо той — з гадаванцам. Часцей за ўсё звяртаюцца, калі паводзіны жывёл перашкаджаюць.

Да 2020 года да мяне не звярталіся людзі, якім давялося ўзяць жывёлу затрыманага чалавека. Цяпер такія выпадкі ёсць.

У сувязі з пераездамі звярталіся і раней, але цяпер колькасць такіх выпадкаў, калі гаспадары спрабуюць адаптаваць сабаку пасля пераезду, значна большая.

Мне нават давялося спецыяльна распрацаваць анлайн-курс для таго, каб уладальнікі з дапамогай гадаванцаў маглі справіцца з цяжкімі часамі. Ён створаны пад уплывам цяперашняга часу, але думаю, што будзе актуальным яшчэ доўга.

Трэба разумець: нават калі палітычная сітуацыя вырашыцца, мы яшчэ доўга будзем мець справу з наступствамі псіхалагічных траўмаў.

— Для чалавека пасля такіх перыядаў характэрны ПТСР, а як у жывёл?

— У жывёл таксама дыягнастуюць посттраўматычны стрэсавы разлад пасля такога стрэсу, калі псіхіка самой жывёлы не спраўляецца. І тады я працую з гаспадарамі, каб яны дапамаглі свайму гадаванцу.

Як гаспадару зразумець, што ў жывёлы ПТСР? Як правіла, калі сабака млявы, ляжыць або спіць занадта шмат, не хоча гуляць, што з'яўляецца ненатуральнымі для яго паводзінамі, гаспадары не б'юць трывогу, таму што такі празмерна спакойны стан гадаванца іх можа задавальняць. Звяртаюцца, калі выяўляецца супрацьлеглае — або агрэсія, або занадта шмат брэху, напрыклад.

Але на самой справе любая змена паводзін павінна насцярожваць, нават калі аналізы добрыя, а жывёла відавочна паводзіць сябе нетыпова. У жывёл усё бывае: і дэпрэсія, і вывучаная бездапаможнасць, і ПТСР.

— Гэты час шмат што змяніў у людзях, у тым ліку іх адносіны з жывёламі. На што звярнулі ўвагу вы?

— З аднаго боку, стала больш жорсткасці ў дачыненні да жывёл, таму што чалавек, які кепска сябе адчувае і ачарсцвеў, схільны зрывацца на тых, хто не можа адказаць. А з іншага боку, людзі, здольныя да рэфлексіі, самааналізу, аналізу сітуацыі, наадварот, сталі шукаць іншыя метады зносін з жывёламі. Гэта значыць, нават калі раней яны ўжывалі нейкія гвалтоўныя спосабы, цяпер шукаюць іншыя, таму што бачаць, да чаго прыводзіць гвалт. Атрымліваецца, утварылася некаторая палярызацыя, я б сказала.

Камусьці сёння не да жывёл, гэта праўда, і іх складана ў гэтым папракаць, таму што ў наш час бываюць сітуацыі, калі людзям і пра сябе няма магчымасці паклапаціцца.

З іншага боку, гвалтоўны разрыў з любімай жывёлай адбіваецца і на чалавеку. Усе памятаюць развітальны ліст палітзняволенайНасты Лойка свайму сабаку. Страта жывёлы для многіх людзей прыраўноўваецца да страты блізкага чалавека. Адпаведна, узровень стрэсу, які перажывае чалавек у гэты момант, такі ж. Усё пагаршаецца тым, што ў нас у грамадстве, на жаль, не прынята перажываць гараванне па жывёле, адразу пачынаецца абясцэньванне. Калі чалавек з кімсьці дзеліцца, многія адказваюць: «Ды кінь ты, гэта ўсяго толькі сабака (або котка), возьмеш іншага». І чалавек у выніку замыкаецца і нават не можа падзяліцца сваімі перажываннямі, што пагаршае яго стан.

Напрыклад, у Заходняй Еўропе ў англамоўнай прасторы ёсць анлайн-групы псіхалагічнай падтрымкі для людзей, якія страцілі гадаванцаў. У нас нічога падобнага няма.