Смех як лек супраць зла. Беларускія пранкеры і іх акцыі
Часам кажуць, што смех ратуе жыццё. Калі сістэму немагчыма адолець, з яе можна пасмяяцца — і тады стане не так страшна.
Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
Розыгрышы настаўнікаў у Расіі і Беларусі, званкі чыноўнікам з нязручнымі пытаннямі і «псаванне» тавараў у краме «Ikea». Беларусы з'ехалі з Беларусі, а творчы падыход да пратэсту застаўся. «Медыязона» паразмаўляла з мастаком Уладзіславам Боханам, блогерам Андрэем Павуком і актывістам Пятром Маркелавым пра тое, як яны злуюць уладу і чым бы заняліся па прыездзе ў Беларусь.
«Палітычнае мастацтва вяртае чалавека ў рэальнасць»
Уладзіслаў Бохан — мастак-акцыяніст і былы настаўнік гісторыі. Пад яго «кіраўніцтвам» беларускія настаўнікі ладзілі абмеркаванне Канстытуцыі, а расійскія выходзілі на суботнік пад нацысцкімі лозунгамі і фатаграфаваліся з партрэтам Сцяпана Бандэры, думаючы, што гэта Пуцін. Акцыі Уладзіслава — гэта дасланыя ў школы па пошце інструкцыі ад імя чыноўнікаў ці палітыкаў.
«Улада спрабуе навучыць людзей перастаць задаваць пытанні і сумнявацца. Асноўная мэта маіх акцый — каб людзі задумаліся, у якой рэальнасці яны жывуць і што робяць».
У 2019 годзе Уладзіслаў сабраў у Маскве сваю першую выставу «Восень пахана», прымеркаваную да дня нараджэння Пуціна. Выставу сарвалі паліцэйскія.
«Рэвалюцыя і творчасць маюць агульны корань. Жывапіс стварае рэальнасць на палатне, рэвалюцыя — рэальнасць у самой рэальнасці. Мастацтва з'яўляецца інструментам барацьбы, але не вызначальным. Канчатковы сродак — рэвалюцыя.
Глядзіце таксама
Палітычнае мастацтва вяртае чалавека да рэальнасці, паказвае, дзе рэальны свет, а дзе — прапаганда. Кузьміч у сваёй акцыі паказаў, што ў Беларусі людзі не сядзяць у страху і чаканні чагосьці. Жыццё ідзе, а значыць сістэма працуе. Мастацтва — спроба вярнуць чалавека ў рэальнасць. І тут ён вельмі добра спрацаваў».
«Я б на месцы сістэмы ўзнагародзіў настаўнікаў»
Мастак кажа, што, у параўнанні з Расіяй, у Беларусі на яго акцыі сістэма адрэагавала хутка. На адзін з разасланых лістоў яму адказалі: «Бохан, гэта ты?» — і пажадалі ўдачы.
«Расія — як залатое дно, дзе можна бясконца праводзіць адны і тыя ж акцыі. Я знахабіўся настолькі, што адпраўляю з адной і той жа пошты паведамленні, а настаўнікі працягваюць выконваць даручэнні. Нават пасля майго віншавання Пуціна з днём нараджэння (акцыя, дзе настаўнікі фатаграфаваліся нібыта з маладым Пуцінам, а напраўду — з партрэтам Сцяпана Бандэры) не прынялі ніякіх захадаў бяспекі».
Да настаўнікаў, якія вядуцца на яго розыгрышы, Уладзіслаў не адчувае спагады: ён лічыць, што іх бяздзейнасць «падтрымлівае таталітарную сістэму».
«Яны паказваюць сябе як лаяльныя людзі, якіх сістэма і хацела ўзгадаваць. Я б на месцы чыноўнікаў іх узнагародзіў».
«Беднасць — добры інструмент для ўтрымання ў ланцугах»
Мастак мяркуе, што «сістэма заганяе настаўнікаў у рабства»: праз нізкія заробкі і кароткатэрміновыя кантракты яны не гатовыя «пакідаць зону камфорту».
«Як бы мы ні смяяліся з прапаганды — яна працуе. Я лічу, што беднасць — добры інструмент для ўтрымання людзей у ланцугах. Раней я думаў наадварот, што чым бяднейшы чалавек, тым ён больш схільны да бунту. Але цяпер я разумею, што беднасць людзей робіць халопамі».
Мастак упэўнены, што сваімі акцыямі стварае глебу для часу, калі «выпадковасці зноў сыдуцца» і ў Беларусі зноў успыхнуць пратэсты.
«Калі я быў у Беларусі, у мяне былі дастаткова радыкальныя планы: накшталт падпалаў і гэтак далей. Цяпер я разумею, што нават калі б мне ўдалося незаўважна вярнуцца ў Беларусь, то я не хацеў бы быць пакутнікам. Гэта не стане каталізатарам для нейкіх наступных дзеянняў. Плюс, у мяне двое дзяцей, якія жывуць са мной, і я нясу за іх адказнасць».
«Карпянкоў падпрывык трохі, адразу не пагражае»
Блогер Андрэй Павук пачаў тэлефанаваць на «прамыя лініі» чыноўнікам яшчэ ў 2014 годзе — як неабыякавы жыхар роднага аграгарадка Акцябрскі.
«Раздражняў я іх моцна, таму што перашкаджаў ціхай працы. Агучваў праблемы, паказваў, што чыноўнікі хлусяць. Гэта для іх стрэсавыя сітуацыі».
Андрэй кажа, што калі раней ён раздражняў мясцовую ўладу, то цяпер робіць гэта ў маштабах краіны. Блогер тэлефануе сілавікам, дыпламатам, чыноўнікам.
Глядзіце таксама
«Часцей за ўсё хамяць амапаўцы — найнізкая каста выканаўцаў. Гэта не кранае. Некаторыя паводзяць сябе цалкам па-сяброўску, тыя ж сёстры Груздевы, напрыклад. Карпянкоў ужо падпрывык трохі, адразу не пагражае. Па вялікім рахунку, мы адно аднаму не ворагі, а ідэалагічныя апаненты. Нас крыміналізуе сістэма і не дае мець зносіны са сваімі апанентамі (з-за статусу "экстрэмістаў"). Мы губляем магчымасць уплываць на іх як-небудзь».
«Людзям трэба выгаварыцца»
Андрэй тэлефануе чыноўнікам і сілавікам на «прамыя лініі» і па асабістых нумарах. Задае ім «простыя» пытанні: «Чаму нельга казаць "Жыве Беларусь?" або "Ці праўда тое, што пра вас пішуць у "Карніках Беларусі?"». Рэагуюць суразмоўцы па-рознаму: хтосьці ўступае ў дыялог, хтосьці кідае слухаўку.
«Гэта праверка здароўя сістэмы: становіцца лепш ці горш. Магу сказаць, што становіцца горш. Разумееце, якая сітуацыя: яны прыдумляюць законы, але не могуць іх выконваць. Таму што нават калі гэтыя законы выконваць, то сістэма разваліцца».
Блогер мяркуе, што цяпер у дзяржорганах працуюць тыя, каму непрыемна ўсведамляць, што яны засталіся на баку зла. Такія людзі шукаюць аднадумцаў, займаюць пазіцыю, што ўсё неадназначна.
Андрэй не лічыць, што яго «актывізм» уплывае на нешта ў Беларусі.
«Мы па інэрцыі робім працу, і яна неэфектыўная ў той сітуацыі, у якой мы знаходзімся. Эфектыўны быў бы сілавы сцэнар або агульнабеларускі страйк. Як момант забавы мы ёсць, мы на слыху».
Апынуўшыся ў Беларусі, Андрэй працягнуў бы сваю працу ў аграгарадку, праводзіў бы апытанні жыхароў. «Людзям трэба выгаварыцца. Даць ім гэтую магчымасць, як даваў Ціханоўскі. І калі яны выгаварацца, мы б акрэслілі кола праблем і сталі б іх вырашаць».
Вылучаўся ў дэпутаты, сек мэблю «Ikea» і пакурыў бы касяк на плошчы Незалежнасці
Пётр Маркелаў — актывіст «Моладзевага блоку», ініцыятывы «Legalize Belarus» і стваральнік базы luka.zone. У 2021 годзе Маркелаў раскідаў гной ля беларускай амбасады ў Кіеве — так ён хацеў прыцягнуць увагу да праблем у Беларусі. Трыгерам стала смерць у калоніі палітвязня Вітольда Ашурка.
У 2022 годзе актывіст правёў акцыю ў пражскай краме «Ikea». Там ён абгарадзіў мэблю стужкай, якую выкарыстоўваюць для дарожных работ, рассек дзве тумбачкі сякерай, абліў іх фарбай і на англійскай мове абвясціў, што такім чынам пратэстуе супраць «супрацоўніцтва "Ikea" з уладамі Беларусі».
«Акцыя была не вельмі эфектыўнай. Я не паспеў якасна падрыхтаваць прэс-рэліз, разаслаць яго ў СМІ. Проста ўбачыў навіны [пра тое, што мэблю для "Ikea" ў Беларусі робяць зняволеныя] і вырашыў на заўтра зрабіць акцыю. Мясцовыя медыя напісалі "Ой, нейкі вар'ят", і гэта кажа пра дрэнную падрыхтоўку, што падкрэслівае важнасць данясення інфармацыі перад самой акцыяй».
Глядзіце таксама
Маркелаў не лічыць сябе акцыяністам. Кажа, што проста імкнецца пратэставаць там, дзе можа.
10 гадоў таму ён вылучыў сваю кандыдатуру ў дэпутаты Мінскага гарадскога савета дэпутатаў.
«Гэта была палітычная сатыра, калі мы высмейвалі слабасць мясцовага самакіравання, што яно нічога не вырашае. Няма ніякага рэальнага размеркавання бюджэту, усё імітацыя, а ва ўладзе стаяць марыянеткі».
У рамках ініцыятывы «Legalize Belarus» актывісты праводзілі пікеты ў цэнтры Мінска, зрабілі рэйв у бункеры, разагнаны байцамі САХРа. За пікет насупраць Дома ўрада са словам «Дэкрыміналізацыя» актывісты атрымалі штрафы, а сам Маркелаў да суду тры дні правёў на Акрэсціна.
«Акцыі заўсёды частка чагосьці большага. Адной акцыяй нічога не дасягнеш. Для змен патрэбна шмат людзей на вуліцах. Таму акцыі накіраваныя не на ўладу, а на грамадства. Працягваючы дзейнасць "Legalize Belarus", я б пакурыў касяк на плошчы Незалежнасці насупраць Дома ўрада. На жаль, пакуль што не ўдалося, але абавязкова рэалізую гэта ў будучыні».
«luka.zone — аснова для далейшых дзеянняў»
Адзін з апошніх праектаў Пятра — сайт luka.zone. Гэта база звестак пра сілавікоў, чыноўнікаў, суддзяў і іншых беларусаў, якія маюць дачыненне да рэпрэсій.
«У нас не самая вялікая база па колькасці запісаў, але самая прасунутая па якасці. Мы самі пішам апісанні, дадаем фота. У будучыні хачу зрабіць адкрытае API, каб бізнес мог далучацца да нашай базы. Напрыклад, хтосьці хоча абмежаваць доступ сваіх паслуг для людзей з нашай базы. Бізнес падлучае API да сябе на сайт, і калі на ім лагініцца ўмоўны сілавік, то адміну прыходзіць паведамленне пра гэта».
Пётр называе базу luka.zone асновай для далейшых дзеянняў.
«Ворага трэба ведаць у твар, а гэтыя людзі — ворагі, на якіх трэба аказваць ціск. Я хачу зрабіць маркетплейс, дзе людзі за грошы маглі б замовіць акцыю прамога дзеяння супраць чалавека з базы. Напрыклад, патэлефанаваць разыграць або сапсаваць маёмасць. Чалавек замаўляе, а калі за 3 месяцы не знаходзіцца выканаўца, то яму вяртаюцца грошы».