Статыстыка і прагнозы на будучыню: беларусы вымруць?
Нават прыцягнутыя за вушы лічбы Белстата аптымізму не дадаюць: прыросту насельніцтва не назіраецца амаль нідзе. І гэта пры тым, што афіцыйная статыстыка ўпарта заплюшчвае вочы на міграцыю.
У Беларусі на 1 студзеня 2024 года пражывала 9 млн. 156 тыс.чалавек. У параўнанні з пачаткам мінулага года жыхароў стала менш на 44,6 тыс., або на 0,5%. «Позірк» разважае таксама пра тое, што стаіць за дынамікай лічбаў, прадстаўленых Белстатам, і што трэба для вырашэння дэмаграфічнай праблемы.
Пасля пачатку пандэміі многія дэмаграфічныя паказчыкі, якія раней рэгулярна публікаваліся Нацыянальным статыстычным камітэтам, сталі недаступнымі. Тым не менш, інфармацыя пра агульную колькасць насельніцтва працягвае абнародавацца.
Змяншэнне — ва ўсіх рэгіёнах
Такім чынам, паводле апошніх звестак, на пачатак гэтага года ў Беларусі пражывала 9 млн. 155 тыс. 978 чалавек. Гэта на 44 тыс. 639 чалавек менш, чым годам раней.
Такім чынам, агульная тэндэнцыя да зніжэння колькасці насельніцтва захоўваецца, хоць тэмп трохі запаволіўся. Калі ў пандэмічны 2021 год насельніцтва скарацілася на 1,01%, то ў 2022 годзе — ужо на 0,59%, а за мінулы год яшчэ менш — на 0,49%.
Пры аналізе даных аб колькасці насельніцтва ў разрэзе гарадской і сельскай мясцовасці становіцца ясна, што сельскае насельніцтва змяншаецца значна хутчэй за гарадское. За мінулы год беларускія гарады страцілі 14,1 тыс. чалавек, тады як сельскія тэрыторыі — удвая больш: 30,5 тыс.
Гэтая тэндэнцыя выяўляецца яшчэ больш выразна, калі разглядаць лічбы ў працэнтных суадносінах да агульнай колькасці насельніцтва. За год гарадское насельніцтва зменшылася на 0,2%, сельскае — на 1,5%.
Глядзіце таксама
У аснове такога становішча спраў ляжыць мноства прычын. Сярод іх — міграцыя насельніцтва з вёсак у гарады, што працягвае пацвярджаць тэндэнцыю да урбанізацыі ў Беларусі, а таксама асабліва хуткае старэнне насельніцтва ў сельскіх раёнах, што прыводзіць да больш высокай смяротнасці і больш нізкай нараджальнасці, чым у гарадах.
На ўзроўні рэгіёнаў скарачэнне колькасці насельніцтва назіраецца па ўсёй краіне — ад Мінска да Магілёўскай вобласці з яе малой колькасцю жыхароў. Максімальныя страты за мінулы год былі зафіксаваныя ў Віцебскай вобласці (зніжэнне на 10,0 тыс. жыхароў). Мінская вобласць паказала скарачэнне ўсяго на 1,7 тыс. чалавек.
Характэрна, што ў Мінску насельніцтва меншае ўжо чацвёрты год запар. За 2023 год сталіца страціла 2,6 тыс. жыхароў. Гэта значна менш, чым за 2020 і 2021 гады, калі штогод горад скарачаўся больш чым на 10 тыс. чалавек. Тым не менш, скарачэнне ў 2023 годзе аказалася ўтрая вышэй, чым годам раней.
На ўзроўні іншых гарадоў і раёнаў — карціна пярэстая. Ёсць месцы, куды людзі працягваюць масава сцякацца, падтрымліваючы заўважны прырост насельніцтва. Таксама можна выявіць раёны і гарады, якія пакутуюць ад хранічнага недабрабыту ў дэмаграфічным плане.
Сярод 118 раёнаў краіны па выніках параўнання колькасці насельніцтва на 1 студзеня 2024 года з паказчыкамі папярэдняга года можна вылучыць шэсць, дзе насельніцтва стала больш: Чэрвеньскі, Брэсцкі, Жабінкаўскі, Дзяржынскі, Смалявіцкі і Мінскі. Прырост вагаецца ад 13 чалавек у Чэрвеньскім да 4,8 тыс.чалавек у Мінскім раёне.
З гэтых шасці раёнаў чатыры атачаюць сталіцу, што падкрэслівае прывабнасць сталічнай агламерацыі для пражывання нават на фоне агульнага зніжэння колькасці насельніцтва Мінска.
Калі разглядаць змены колькасці насельніцтва ў працэнтных суадносінах, агульная карціна набывае новыя адценні. Напрыклад, рост насельніцтва ў лідзіруючых раёнах, такіх як Смалявіцкі (+812 чалавек) і Мінскі (+4847), выражаны ў працэнтных суадносінах, аказваецца супастаўным. Прырост — 1,5% і 1,8% адпаведна.
Пры гэтым найбольшае працэнтнае зніжэнне колькасці насельніцтва за мінулы год адзначана ў Воранаўскім (-3,14%), Шчучынскім (-3,13%) і Свіслацкім (-3,08%) раёнах. У абсалютных значэннях скарачэнне склала 685, 1025 і 406 чалавек адпаведна.
Даныя Белстата дазваляюць выявіць лідараў росту і зніжэння колькасці насельніцтва ў гарадах і пасёлках гарадскога тыпу. За мінулы год у лідарах росту аказаліся Гродна (+2,4 тыс.), Брэст (+2,0 тыс.) і Смалявічы (+0,9 тыс.). Разам з тым сталіца, як ужо адзначалася, страціла шмат жыхароў (2,6 тыс.), гэтак жа як і Бабруйск (1,3 тыс.), Орша (0,9 тыс.).
Глядзіце таксама
Аднак іншая карціна лідараў росту і зніжэння колькасці насельніцтва выяўляецца пры разглядзе адносных паказчыкаў. Напрыклад, скарачэнне ўсяго на 78 чалавек у гарадскім пасёлку Лынтупы Пастаўскага раёна Віцебскай вобласці за 2023 год на самой справе азначае змяншэнне насельніцтва на 6,5%. Гарадскі пасёлак Поразава ў Свіслацкім раёне Гродзенскай вобласці за год страціў 5,9% жыхароў, а гарадскі пасёлак Янавічы ў Віцебскім раёне — 4,4%.
Статыстыка не ўлічвае ўвесь маштаб выезду за мяжу
Зрэшты, да афіцыйных даных па колькасці насельніцтва варта ставіцца асцярожна. Па-першае, не варта выключаць магчымасць маніпуляцый з данымі з боку дзяржаўных органаў. Відавочныя скажэнні назіраліся яшчэ ў перыяд пандэміі.
Па-другое, метадалогія такіх разлікаў не зусім улічвае факт масавага выезду беларусаў на пастаяннае або часовае месца жыхарства. Многія з тых, хто цяпер жывуць і нават легалізаваліся ў Польшчы, Літве, Грузіі і іншых краінах, да гэтага часу застаюцца зарэгістраванымі ў Беларусі і ўлічваюцца ў мясцовай статыстыцы.
Глядзіце таксама
Тым не менш, даныя Белстата застаюцца асноўнай, калі не адзінай, крыніцай найбольш поўнай інфармацыі па статыстыцы насельніцтва краіны. Гэтыя даныя, нягледзячы на ўсе сумневы адносна іх паўнаты і дакладнасці, па-ранейшаму дазваляюць зрабіць важныя высновы.
Перш за ўсё, відавочна, што дэмаграфічныя праблемы працягваюць заставацца адным з ключавых выклікаў для развіцця краіны. Гэтыя праблемы выяўляюцца як на макраўзроўні — у маштабах усёй краіны і яе абласцей, так і на ўзроўні асобных гарадоў і раёнаў, падсвятляючы агмені найбольшых дэмаграфічных рызык.
Прапагандай «традыцыйных каштоўнасцей» нараджальнасць не падвысіш
Спробы чыноўнікаў знайсці развязанне дэмаграфічных праблем нагадваюць хаджэнне па граблях. Прапанаваныя меры ўжо даказалі сваю безгрунтоўнасць, але іх усё роўна спрабуюць рэалізаваць, толькі больш настойліва. Выклікаюць іронію, напрыклад, заклікі некаторых дзеячаў павышаць нараджальнасць праз зварот да традыцыйных каштоўнасцей.
Затое дэмаграфічную карціну могуць палепшыць фінансавая падтрымка сем'яў з дзецьмі або разумная міграцыйная палітыка. Аднак улады не спяшаюцца выдзяляць больш рэсурсаў, а для ўзважанай міграцыйнай палітыкі ім не хапае кампетэнцыі.
Глядзіце таксама
Але куды важней тое, што любыя сцэнарыі вырашэння дэмаграфічных праблем патрабуюць даверу паміж грамадствам і дзяржавай. Інакш нават шчодры матэрыяльны стымул не дапаможа, каб маладыя сем'і захацелі заводзіць дзяцей або мігранты прыехалі і адаптаваліся. Для гэтага патрэбны пазітыўны вобраз будучыні, прычым такі, якому можна давяраць.
У святле бясплённых намаганняў, якія прыкладаюцца чыноўнікамі для вырашэння дэмаграфічных праблем, нас чакае паглыбленне крызісу на рынку працы, узмацненне напружанасці ў сектары пенсійнага забеспячэння, а таксама пагаршэнне сітуацыі ў сферах сацыяльнага абслугоўвання, аховы здароўя і адукацыі.
Нягледзячы на меры па абмежаванні адтоку кадраў, асабліва высокакваліфікаваных, гэты працэс працягнецца. А паколькі з'язджаць будуць часцей маладыя, здаровыя і перспектыўныя, то дэмаграфічная карціна Беларусі будзе станавіцца яшчэ больш цяжкай.