«Татачка, усё будзе добра!». Марыя Калеснікава: 1000 дзён у няволі

Сёння тысяча дзён з таго часу, як у Мінску затрымалі Марыю Калеснікаву — адну з галоўных фігур падзей 2020 года. Ужо тры месяцы пра яе, як і пра многіх іншых палітвязняў, няма ніякай інфармацыі. Больш за ўсё за Марыю перажываюць яе блізкія — тата і сястра. Як гэта — не ведаць, што з тваім родным чалавекам у зняволенні, «Л*стэрка» пагаварыла з яе сястрой — Таццянай Хоміч.

«У лютым у нас знікла сувязь з Машай, да таго моманту ёй ужо год не прыходзілі лісты ні ад каго, акрамя блізкіх»

— Таццяна, калі вы атрымалі апошні ліст ад сястры?

— 15 лютага. Гэта былі паштоўкі для таты. З тых часоў усякая камунікацыя з Машай спынілася.

— Што было ў паштоўках?

— Маша пісала, што атрымала лісты ад мяне і ад таты. Пісала, што татавы лісты даходзяць лепш, чым мае. Прасіла не турбавацца пра яе здароўе: у калоніі ёй аказваюць медыцынскую дапамогу, яна прымае таблеткі. Перадавала велізарныя прывітанні ўсім родным, блізкім і сябрам. Прасіла тату берагчы сябе і казала, што ўсіх любіць. Была яшчэ маленькая паштовачка з адной фразай: «Татачка, усё будзе добра».

— У канцы лістапада мінулага года Марыю шпіталізавалі з калоніі з перытанітам, які ўзнік праз прабадзенне язвы. Што вядома пра яе здароўе пасля аперацыі?

— 5 снежня, адразу пасля аперацыі, тата змог сустрэцца з Машай. Яна была яшчэ вельмі слабой, але бадзёра ўсміхалася. Гэта была іх першая сустрэча за два гады, калі можна было абняць адно аднаго. Раней яны маглі бачыцца толькі праз шкло ў пакоі для спатканняў у калоніі або клетку ў зале суда.

У канцы студзеня — пачатку лютага ўжо ў калоніі з Машай змог сустрэцца адвакат. Ёй станавілася лепш, але было заўважна, што страціла шмат вагі. Казала, каля 15 кг.

Праваабаронцы нядаўна пісалі, што здароўе Машы пагоршылася. Мы праверыць гэта ніяк не можам. Будзем і далей стукацца ў адміністрацыю калоніі і Дэпартамент выканання пакаранняў.

Я кансультавалася з лекарам, і ён сказаў, што Машы пасля аперацыі патрэбна спецыяльная дыета. Мне страшна за сястру. Тры месяцы ніякай інфармацыі. Не ведаю, што і думаць.

— У Марыі былі праблемы са страўнікам да таго, як яна трапіла ў турму?

— Не.

— Пасля аперацыі яе вярнулі назад?

— Так, у Гомель. У сакавіку я даведалася, што Маша знаходзіцца ў ПКТ. Мяркую, яна па-ранейшаму там.

— Што Марыя распавядала пра ўмовы ўтрымання?

— З самага пачатку ў калоніі да Машы было асаблівае стаўленне. Ёй не дазваляюць мець зносіны з іншымі жанчынамі, а ім — з Машай. Яе пастаянна суправаджае хтосьці з ахоўнікаў. Нават у туалет. Маша носіць на вопратцы жоўтую бірку.

Машы забаранілі займацца спортам. Зусім. Гэта вялікі ўдар, таму што яна — актыўны чалавек, любіць падтрымліваць сябе ў форме.

У мінулым годзе нам нават дазволілі такую раскошу як зносіны па відэа. Я стэлефаноўвалася з Машай шэсць разоў. Адзін званок — пяць хвілін. Яна выходзіла на сувязь у ружовай сукенцы ў кветачку і пінжаку колеру хакі. Кароткая стрыжка, цёмныя валасы, чырвоная памада. Падчас нашых размоў побач з Машай заўсёды нехта стаяў.

Марыя Калеснікава сказала беларусам: «Вы — неверагодныя!»

У таты было толькі адно кароткатэрміновае спатканне (4 гадзіны) з ёй у кастрычніку 2022 года. Хоць такіх спатканняў павінна быць некалькі ў годзе. Яшчэ зняволеным належыць адно доўгатэрміновае — яно доўжыцца суткі і даўжэй. Але адміністрацыя калоніі кожны раз знаходзіла прычыны, каб адмаўляць Машы. Надуманыя падставы: штрафы за тое, што яна нібыта нагрубіла камусьці, кагосьці перабіла. Штрафы назапашваюцца, і чалавека пазбаўляюць сустрэч, званкоў, перадач.

Маша хацела атрымліваць дыстанцыйную адукацыю ў калоніі, але ёй адмовілі. Там ёсць бібліятэка, але няма часу чытаць. Працоўны графік — шэсць дзён на тыдзень (а часам і сем) па шэсць-сем гадзін. Пасля працы часта ўборка тэрыторыі, дапамога на кухні і да т. п.

— Музычныя інструменты там ёсць ці, можа, удалося перадаць?

— Усе нашы спробы перадаць флейту былі беспаспяховымі. Правілы ў турмах простыя: дазволена перадаваць толькі тое, што ёсць у спісе для перадач. Музычных інструментаў там няма.

— Кім Марыя працуе ў калоніі?

— Швачка. Маша распавядала, што першыя некалькі месяцаў яна нават прасоўвалася па «кар'ернай лесвіцы» (смяецца). Ёй павышалі разрад. Думаю, у нейкі момант адміністрацыя зразумела, што кар'ера Машы занадта імклівая — і перасталі даваць разрады. Асаблівых дэталяў не ведаю. Маша казала, што праца вельмі аднастайная.

— За працу плацяць?

— Маша называла лічбу — не больш за тры рублі на месяц.

— Перад трапленнем у бальніцу Марыю адпраўлялі ў ШІЗА?

— Так. Як мяркуецца, 17 лістапада. На дзесяць сутак.

— Вам вядома, чаму?

— Нейкія парушэнні. Хутчэй за ўсё, зноў нешта з дробязяў: напрыклад, нагрубіяніла начальніку. Некалькі такіх парушэнняў — і чалавека адпраўляюць у ШІЗА.

— Беларусы пішуць вам ці тату з пытаннямі пра Марыю?

— Пішуць, але ўсё менш і менш. Самы вялікі водгук быў адразу пасля Машынага затрымання ў 2020 годзе. Сотні паведамленняў у месяц. Потым было некалькі воплескаў цікавасці: калі Машы вынеслі прысуд, калі яна трапіла ў бальніцу. Але з часам падтрымка памяншаецца, і гэта вельмі горка.

— А ў калонію людзі пішуць?

— Ведаю, што пішуць. Лісты не даходзяць. У лютым у нас знікла сувязь з Машай, але да таго моманту ёй ужо год не прыходзілі лісты ні ад каго, акрамя блізкіх. Адвакат спрабуе прарваць гэтую блакаду, але беспаспяхова.

— Як думаеце, Марыі крыўдна, што яна ахвяруе сваёй свабодай, здароўем, а салідарнасць і падтрымка памяншаюцца? Многія людзі і зусім перавярнулі старонку.

— Мне складана адказваць за Машу — ці крыўдна ёй у гэтай сітуацыі. На жаль, сувязі з ёй няма, асабіста спытаць яе не можам.

«Думаю, упэўненасць у тым, што праўда на яе баку, таксама падтрымлівае Машу»

— Вернемся ў 2020 год. Першыя арышты, затрыманне Віктара Бабарыкі. Памятаеце, якая рэакцыя была ў Марыі?

— Мы ўсе былі ў шоку. Стала зразумела, што распраўляюцца з тымі, хто праяўляе палітычную актыўнасць. Думаю, Маша таксама ўжо тады разумела, што яе могуць затрымаць. Вельмі добра памятаю яе фразу «мы не робім нічога супрацьзаконнага». Яна, як і сотні тысяч беларусаў, разумела: праўда і закон на іх баку.

— Памятаеце свае думкі і пачуцці, калі Марыя парвала пашпарт на мяжы?

— Мне было вельмі страшна. Мы не ведалі, дзе яна і што будзе далей.

— Вы разумееце матывацыю Марыі? Чаму яна ахвяравала сваёй свабодай, застаўшыся ў Беларусі?

— Думаю, так. Яна была цвёрда настроеная не з'язджаць. Мы абмяркоўвалі гэта з ёй. Ужо затрымлівалі людзей, «дэпартавалі» Святлану Ціханоўскую, з'ехала Вераніка Цапкала. Мы пыталіся ў Машы: можа, табе таксама варта? Але яна не хацела. Гэта было яе рашэнне, і я разумела, што яе будзе цяжка пераканаць. Адыграла ролю і тое, што Максім Знак вырашыў застацца ў Беларусі. Яны з Машай не хацелі кідаць людзей з каманды Бабарыкі.

— Цяпер вы не шкадуеце, што тры гады таму сястра паступіла менавіта так?

— Можна шкадаваць пра рэчы, на якія асабіста ты магла паўплываць, але не зрабіла гэтага. На рашэнне Машы паўплываць я не магла. Але так, мне асабліва цяжка думаць пра тое, як турма адбіваецца на яе здароўі. І можа стаць толькі горш.

Вольга Класкоўская: Гомельская жаночая калонія — катоўня сталінскага тыпу

— Адкуль у Марыі сілы спраўляцца з усімі выпрабаваннямі?

— Маша заўсёды была вельмі моцнай, з унутраным стрыжнем. Калі яна нешта задумвала, заўсёды цвёрда ішла да гэтага. Яна чалавек з вельмі ярка выяўленым пачуццём справядлівасці. Думаю, упэўненасць у тым, што праўда на яе баку, таксама падтрымлівае Машу. Закон парушае не яна, а людзі, якія трымаюць яе ў калоніі.

— Якая ў вас розніца ва ўзросце з Марыяй?

— Я маладзейшы на чатыры гады.

— У сясцёр не заўсёды гладкія адносіны, асабліва ў дзяцінстве ці падлеткавым узросце. Якімі вы былі сёстрамі?

— Калі былі маленькімі, маглі і пабіцца. Як і многія сёстры. Але гэта скончылася ўжо ў падлеткавым узросце, і мы хутка сталі сяброўкамі. Маша — мая лепшая сяброўка. Ведаю, што далёка не ва ўсіх сем'ях так, але мы сталі вельмі блізкія, праводзілі шмат часу разам, падарожнічалі, дзяліліся асабістым. Мне вельмі не хапае Машы — менавіта як вельмі блізкага чалавека.

— З-за хлопцаў бывалі сваркі?

— Не, не! (смяецца)

— Калі ўспамінаеце сястру, якія сцэны перад вачыма?

— Нейкія простыя моманты. Сумесны адпачынак. Мы ездзілі ўдваіх у Мілан, Венецыю і Верону. Лёгкія сонечныя дні ў Італіі. Добра памятаю момант, калі Маша вучылася на дырыжора ў Акадэміі музыкі ў Мінску. Не вельмі папулярная прафесія сярод жанчын. Яна здавала экзамен, і ёй паставілі адзнаку ніжэй, чым хлопцам — з каментаром пра тое, што яна «крамольна дырыжуе». Маша моцна абуралася. Памятаю, з якой годнасцю яна рэагавала на гэтую несправядлівасць.

— Калі вы апошні раз бачылі тату?

— Як і Машу — у 2020 годзе.

— Як ён сябе адчувае, як настрой?

— Тата адчувае сябе нармальна. Вядома, вельмі перажывае за Машу. Хвалюецца, але трымаецца малайцом.

— Ён не можа з'ехаць за мяжу, каб убачыцца з вамі?

— Напэўна, можа. Але не хоча выязджаць з Беларусі.

— У Беларусі на тату ціснуць — улады, сілавікі?

— Наколькі ведаю, не.

— А на вас? Былі спробы пагражаць вам, прымусіць спыніць публічную дзейнасць?

— Не.

— Як думаеце, мама падтрымала б рашэнне Марыі заняцца палітыкай у 2020 годзе?

— Не ведаю, складана сказаць. Магчыма, калі б мама была жывая, Маша павяла б сябе па-іншаму.

— Марыя больш падобная на тату ці на маму?

— На тату, а я больш падобная на маму (смяецца).

— Не баіцеся, што гады турмы моцна зменяць Марыю, і гэта будзе ўжо не тая сястра, якую вы ведалі?

— Я пра гэта часта разважаю. Думаю, характар Машы не зменіцца. Яе стойкасць, прынцыповасць, пачуццё ўласнай годнасці па-ранейшаму на месцы. Але калоніі і турмы ўплываюць на людзей вельмі моцна. Перш за ўсё псіхалагічна. Людзі выходзяць з цяжкімі траўмамі. Я за гэта перажываю.

— Што скажаце Марыі пры сустрэчы?

— Што я яе люблю.

«Маша павінна выйсці на волю ў канцы 2029 года. Я дакладна не гатовая, каб яна ўвесь гэты час правяла ў турме»

— Давайце трохі пагаворым пра вас. У адным з інтэрв'ю Марыя казала, што вы працуеце ў ІТ-сферы. Працуеце да гэтага часу?

— Не. З-за падзей 2020 года я памяняла сферу. Раней працавала ў IT бізнес-аналітыкам.

— Цалкам прысвяцілі сябе грамадзянскім ініцыятывам?

— Так, жыццё моцна змянілася. Я не планавала пакідаць Беларусь — і з'ехала ў жніўні 2020 года. У мяне была там цікавая і добра аплачваная праца. Але пасля затрымання Машы я занялася спробамі яе вызваліць. З часам гэтая дзейнасць пашыралася, і цяпер я займаюся і іншымі палітвязнямі ў Беларусі.

У студзені мы стварылі асацыяцыю былых палітвязняў і іх родных. У Каардынацыйный радзе (КР) ўзначальваю працоўную групу па палітзняволеных. Апошні год вывучала правы чалавека і дыпламатыю ў магістратуры універсітэта Sciences Po ў Парыжы.

— З чаго канкрэтна складаецца ваша праца?

— У асноўным гэта публічная дзейнасць. Выступы, сустрэчы на мерапрыемствах па тэмах палітвязняў, катаванняў і гвалту ў беларускіх турмах. У рабочай групе КР мы правялі серыю дыскусій па самых важных і набалелых пытаннях. Зараз найважнейшая мэта — разам з нашымі экспертамі і палітычнымі актарамі выпрацаваць адзіную стратэгію па вызваленні людзей.

У сакавіку была сустрэча ў французскім сенаце, дзе 20 парламентарыяў сімвалічна «ўсынавілі» палітвязняў. Мы доўга працавалі над гэтым мерапрыемствам з французскай дыяспарай і паслом Францыі ў Беларусі. Важна пастаянна нагадваць пра рэпрэсіі палітыкам у Еўропе і ЗША. Мэта адна — вызваленне людзей.

— Прагрэс ёсць?

— Трэба разумець, што наўрад ці бокам перамоваў з рэжымам можа стаць хтосьці з беларускіх дэмсілаў. Павінна быць камунікацыя паміж Захадам і рэжымам. Мы сустракаемся з дыпламатамі розных краін. Частка з іх падтрымлівае ідэю перамоваў. Яны разумеюць, што для многіх палітвязняў знаходжанне ў турме — пытанне жыцця і смерці. На жаль, працэс гэты не хуткі. Асабліва цяпер, калі асноўная ўвага ў Еўропе надаецца вайне ва Украіне.

— Што можна прапанаваць беларускім уладам, каб яны вызвалілі хаця б частку палітвязняў?

— Мы бачылі варыянты, як гэта можа працаваць. Наталлю Хершэ вызвалілі пасля таго, як Швейцарыя прызначыла пасла, якая ўручыла даверчыя граматы Лукашэнку. Потым гэта не перашкаджала Швейцарыі далучацца да санкцый супраць Беларусі, але чалавек апынуўся на волі. Трэба задаць пытанне беларускім уладам — чаго яны хочуць, у чым іх цікавасць? Думаю, гэта ў іх пытаюцца не часта.

Цяпер ходзяць чуткі аб адмене — частковай або поўнай — санкцый супраць беларускага калію. Еўрапейскія краіны могуць адмяніць іх проста так. Чаму б не прывязаць да адмены санкцый вызваленне людзей у Беларусі? Але спачатку нам трэба дасягнуць кансенсусу па гэтым пытанні ўнутры дэмсілаў і грамадзянскай супольнасці.

У Машы тэрмін 11 гадоў. Яна павінна выйсці ў канцы 2029 года. Я дакладна не гатовая, каб увесь гэты час яна правяла ў турме. Магчыма, нешта зменіцца карэнным чынам у Беларусі. Мы ўсе гэтага чакаем. Але, можа быць, нічога і не зменіцца. Значыць, трэба ўжо цяпер спрабаваць вызваліць людзей.

— Нядаўна вы крыху пагутарылі з Уладзімірам Зяленскім на ўручэнні прэміі Карла Вялікага ў Нямеччыне. Пра што была размова?

— Было вельмі мала часу, і я разумела, што трэба сказаць самае важнае. Тым больш у Зяленскага, думаю, было мала сустрэч з беларусамі пасля пачатку вайны. Я выказала словы падтрымкі ўкраінскаму народу, сказала, што беларусы падтрымліваюць Украіну і падзякавала яму.

— Вы не раз прадстаўлялі сваю сястру на атрыманні розных узнагарод і прэмій. Дарэчы, колькі іх ужо?

— Каля 20.

— Можаце растлумачыць, чаму міжнародныя прэміі — гэта важна?

— Яны прыцягваюць увагу да сітуацыі Машы і іншых палітвязняў у Беларусі. І гэта прызнанне заслуг маёй сястры. На цырымоніях уручэння прысутнічае шмат палітыкаў: кіраўнікі Еўрапарламента, Еўракамісіі, лідары краін. І такія прэміі — гэта сігнал рэжыму ў Беларусі. Еўропа кажа: вось каго мы падтрымліваем.

— Некаторыя з прэмій суправаджаюцца даволі буйнымі ганарарамі. Напрыклад, прэмія Вацлава Гаўла, якую прысудзілі Марыі ў 2021 годзе, — гэта 60 тысяч еўра. Куды ідуць гэтыя грошы?

— Пакуль нікуды. Некаторыя з іх я не магу атрымаць, таму што яны прызначаныя для Машы. Яна зможа атрымаць грошы, калі выйдзе на волю.

Праваабаронцы просяць умяшання ААН: Бабарыка, Знак і Калеснікава — у небяспецы

— Ёсць адчуванне, што нямала людзей у Беларусі «адключыліся» ад палітыкі: перасталі чытаць непрыемныя навіны, у тым ліку і пра палітвязняў. Вас не палохае, што колькасць абыякавых расце?

— Не думаю, што гэта абыякавасць. Гэта стомленасць і стрэс. У стане стомленасці і стрэсу складана жыць некалькі гадоў. Гэта нармальны працэс. Не думаю, што людзям усё роўна. Чалавеку трэба думаць пра самога сябе, каб жыць далей.

Але так, я баюся, што людзі забываюць пра палітвязняў. З-за мяжы нельга сустрэцца са сваякамі тых, хто сядзіць у турмах. Нельга іх абняць, выпіць разам кавы. Гэта ж важна — падтрымаць чалавека ў такой сітуацыі.

— У ліпені 2020 Марыю спыталі, на колькі адсоткаў яна верыць у перамогу. «Я не сумняваюся ў перамозе. Думаю, гэта пытанне часу. Гэта можа быць і 10 жніўня, і 20, і праз тры месяцы». З тых часоў прайшло амаль тры гады. Як бы вы цяпер адказалі на гэтае пытанне?

— Напэўна, гэта ўжо гучыць смешна, але я ўпэўненая, што перамены адбудуцца. Толькі не «вось-вось» і не праз тры месяцы. Шлях можа заняць шмат гадоў. І самая вялікая рызыка цяпер — страта суверэнітэту. Гэтага нельга дапусціць.

— Вы як і дзясяткі тысяч беларусаў вось ужо некалькі гадоў за мяжой. Па якіх рэчах у Беларусі сумуеце больш за ўсё?

— Напэўна, па старым ладзе жыцця, па адчуванні дома. Складана вылучыць нешта адно. Сябры, дом, сям'я, нейкія месцы. Скажу шчыра: за тры гады я так і не прывыкла да жыцця за мяжой.

— Куды пойдзеце перш за ўсё, калі вернецеся ў Мінск?

— Самае першае — гэта сустрэча з сям'ёй. На жаль, за гэты час у нас памерлі некалькі родных: бабуля, дзядуля, дзядзька. Мы так і не змаглі развітацца. Мне здаецца, многія з такім сутыкнуліся — і эмігранты, і зняволеныя.

— Марыя ведае пра смерць сваякоў?

— Так, мы паведамлялі ёй. Вядома, для яе гэта таксама было вельмі цяжка. Яна перадавала, каб тата трымаўся. Гэта яго бацькі сышлі. У яго ўсё менш і менш застаецца блізкіх, і яму вельмі цяжка пераносіць гэта аднаму.