Аўтапартрэт у шаўковай кашулі. Словы пра самога сябе, як ты разумееш

Казаць пра людзей гадкую праўду — страшна; вярзці пра іх ліслівую хлусню — гідка; лепш бы мне памаўчаць, лепш бы…

Адам Глобус

Адам Глобус

Конь

Па каня хадзіў дзед Бронік, двойчы на год: першы раз вясною, калі садзілі бульбу, другі раз летам, калі тую бульбу трэба было абганяць. Баба Ядзя вадзіла каня, а дзед трымаў і накіроўваў плуг. Я стаяў на паўзмежку пад яблыняй і чакаў, калі конь вызваліцца і мне дазволяць праехаць на ім праз увесь двор. Дзед падсаджваў мяне, і я ўладкоўваўся на шырокай конскай спіне каля самай грывы. Баба прытрымлівала мяне за нагу, а дзед вёў каня як мага павольней. Мне было чатыры гады, і той чорны, як вугаль, конь падаваўся мне вялізным, нібы я ехаў на рухомай гары. Ад страху ў мяне перахоплівала дыханне і спынялася сэрца. Абедзьвюма рукамі я трымаўся за чорную грыву. Хацелася як найхутчэй даехаць да шэрай дашчанай брамы. Нарэшце спакойны і стомлены конь спыняўся каля пограба, я саслізваў з конскай спіны ў дзедавы рукі, а з іх саскокваў на зямлю. Дзед з бабай мяне хвалілі, казалі, што я спрытны і мужны хлопчык, які не баіцца і можа ездзіць на вялікім чорным кані.

Масла

Хварэю. Застудзіўся, гуляючы ў завіруху на Захаравым балоце, і сяджу цяпер на ложку. Баба Ядзя націрае мяне камфарным маслам. Пахне на ўсю хату. Водар здароўя — пах камфарнага масла. Праз усё жыццё помніцца той густы водар выздараўлення.

Пудзіла

Зялёныя невялічкія ягады на вішнях толькі-толькі пачалі ружавець, калі баба Ядзя папрасіла дзеда Броніка зрабіць пудзіла. «Не паставім зараз пудзіла, і шпакі здзяўбуць усе ягады падчыстую...» Дзед змайстраваў з рэек крыжавіну, на якую мы нацягнулі стары бабін жакет і зашпілілі яго на ўсе гузікі. Замест галавы паставілі шчарбаты гладыш, на яго надзелі кепку, якую мой тата на заходнебеларускі манер называў cyklistówka. Пудзіла прымацавалі вяроўкамі да камля так, што яно ажно ўзвышалася над дрэвам, і нават самы лёгкі ветрык пахістваў пустыя рукавы сіняга жакета. Пудзіла надзейна ахоўвала сад, і вішні выспелі да смачнай сакавітасці. Узняўшыся на лесвіцах, мы іх збіралі ў эмаліраваныя бітончыкі, перасыпалі ў тазы, мылі і варылі з іх сочыва. Пакуль баба Ядзя сачыла за сочывам на керагазе, дзед Бронік зняў пудзіла, рэйкі разам з кепкай схаваў у хляве, а шчарбаты гладыш і парваны вятрамі жакет я занёс на сметнік у Вараксаву яму.

Хлеб і вада

У хаце бабы Ядзі я меў абавязкі. Яны з’явіліся ў тыя дні, калі я навучыўся катацца на дарослым двухколавым ровары. Ездзіш на дарослым ровары? Тады ты — дарослы і можаш зганяць у краму па хлеб, прывезці шэсць боханаў чорнага, замацаваўшы іх вяроўкаю на багажніку. Здолеў прывезці хлеб — то і вядро вады прынесці зможаш. Я бег да калонкі, напампоўваў у вядро літраў дзевяць вады і цягнуў у хату, дзе пераліваў яе з вядра ў выварку. З тых даўніх часоў я з радасцю хаджу ў краму па свежы хлеб і люблю прыносіць з крамы ваду. Хлеб і вада — мае абавязкі з дзяцінства, важныя абавязкі.


Мокры мех

«Цяпер чалавек ведае, што ён, нібыта цыган, існуе на ўзбочыне свету, дзе і змушаны жыць...» — напісаў Жак Мано ў тэксце, які назваў «Выпадковасць і неабходнасць». Пра нешта падобнае думаў я ў юнацтве, стоячы на адхоне шашы паміж Наваельняй і Наваградкам. На галаве і на плячах у мяне быў мех з-пад мукі. Менавіта ім, як і ўсе тагачасныя звычайныя беларускія сяляне, я закрываўся ад дажджу, калі пасвіў каровы. Пільнаваў, каб якая з іх не выйшла на шашу і не падсунулася пад грузавік. Раніцай, пад дробным летнім дажджом, з цяжкім мехам на галаве я зразумеў, што мне ёсць куды вяртацца, што я заўжды змагу прыйсці на ўзбочыну сусвету, у нашу вёску Варакомшчыну, да кароў, пад дождж.

Пуга

Герой апавядання Фёдара Янкоўскага «Цёзка» — Язэп Янкоўскі так кажа пра ўласную пугу: «А пуга? Першая ў мяне свая, не панская. І пуга ж тады была панская, не свая...». Во як мы, беларусы, жылі тут за панскімі часамі: сялянскі хлопец не меў нават уласнай пугі, панскаю пасвіў панскія ж статкі. У дзяцінстве я таксама пасвіў дзедавы авечкі і дзедаву карову Зорку з белай мецінкаю на лобе і, як той Язэп Янкоўскі, не меў сваёй пугі. Дзедаву карову я пасвіў добрай дзедавай пугай з гладкім ядлаўцовым пугаўём, што, зрэшты, і правільна. Як маеш ты карову, дык маеш і пугу. Нашто табе пуга без каровы? Забаўляцца? Жоўтыя кветкі дзьмухаўцоў ссякаць тонкім і пякучым кончыкам? Пустое блазнаванне! Так і пражыў я без уласнай пугі.

Пастух

Раскажу пра пастуха, які пасвіў авечкі на беразе Дзвіны. Я тады працаваў з археолагамі ў вёсцы Пруднікі. Люда Дучыц даследвала курганныя групы, а Вадзім Шадыра раскопваў старажытнае гарадзішча. Я маляваў знаходкі. Раз на тыдзень мы некуды ездзілі. Паглядзелі Друю і Піедрую, завіталі ў Дзвінск, які латышы называюць Даўгаўпілсам, сабраліся ў Краславу. Каб не рабіць вялікі крук праз Друю ды Піедрую, мы дамовіліся з пастухом, што ён перавязе нас праз Дзвіну на лодцы. Ён перавёз мяне і Вадзіма. Краслава нам спадабалася: акуратнае дагледжанае мястэчка, якое некалі латышы хацелі памяняць на Браслаў, але беларусы не пагадзіліся. Там прыдбаў я пару бутэлек вішнёвага віна. Адна бутэлька мела крывое рыльца. З Краславы мы вярнуліся на бераг рэчкі, дзе нас мусіў чакаць пастух. Пастуха мы не пабачылі, лодка стаяла на другім беразе, а з неба ліло так, што згадвалася біблейская гісторыя пра сусветны патоп. Мы схаваліся пад вялікай вярбой і пілі віно, каб сагрэцца. Там мне прыйшла думка, што варта пераплыць Дзвіну і на лодцы вярнуцца па Вадзіма. Я распрануўся і паплыў. Вадзім мяне адгаворваў, але я казаў, што маю разрад па плаванню і рэчку пераплыву лёгка. Плынь у Дзвіны моцная, мяне зносіла. У халоднай вадзе магла і сутарга нагу скруціць, але я спадзяваўся на лепшае. Тым лепшым у гэтай гісторыі быў, як ты здагадваешся, пастух, які сустрэў мяне на сярэдзіне Дзвіны. Трымаючыся за борт лодкі, я даплыў да берага, дзе на мяне моцна насварыўся Вадзім. Потым мы абсыхалі ў хаце пастуха, а ён расказваў, як на тым месцы, дзе я спрабаваў пераплыць Дзвіну, патанула ажно шэсць чалавек. Яны выбраліся на сямейнае свята, лодка перакулілася, і ўсе парынулі ў халоднай вадзе. Напамінам пра тую гісторыю з пастухом, які спазніўся да нас бо дапамагаў жонцы зграбаць сена, каб не прамокла і не пагніло, мне засталася бутэлька з крывым рыльцам. Бутэльку тую я шматкроць намаляваў у розных нацюрмортах. Малючы крывое рыльца, згадваў пастуха, які мяне выратаваў. Вядома, я мог бы і сам даплысці да другога берага, а мог бы і не даплыць...

Шаўковая кашуля

Пандэмія. Карантыны. Ізаляцыі і самаізаляцыі. Вандроўкі і падарожжы адкладаюцца на няпэўны тэрмін. Добра, што можна пайсці і памаляваць парк, рэчку і горад. Можна ў роднае мястэчка з’ездзіць, памыць рукі вадою з калонкі, з той самай, у якой набіралі ваду, каб цябе — прывезенага з радзільні — першы раз пакупаць.
Выдатна. Сціпла і па-беларуску. Праўда, жаданне вандраваць зусім не знікае. Наадварот. Хочацца паехаць як далей. На бераг Індыйскага акіяна, на Сіямскае мора, у Бангкок. Што ў тым Бангкоку? Пасялюся на верхнім паверсе высознага гатэля. Прыму душ. Спушчуся на першы паверх. Зайду да краўца — індуса ў бэзавай чалме. Папрашу яго пашыць мне шаўковую кашулю з доўгімі рукавамі. Кравец разы са тры перапытае, ці сапраўды мне трэба доўгія рукавы ў шаўковай летняй кашулі.
Запэўню індуса, што і летнюю кашулю варта зрабіць з доўгімі рукавамі. Праз якіх паўгадзіны ў мяне будзе новая кашуля, якую буду насіць і ў Мінску, каб згадваць Тайланд і бераг Сіямскага мора з вялізнымі камянямі памерам з беларускі пограб.


Свой сабор

Знайсці адпаведны сабе сабор цяжка, як адшукаць менавіта сваё. Лягчэй схапіць першае, што трапіцца пад руку, і абвясціць усім навокал — вось яно маё. Так і хапаюць, так і прысабечваюць, так і крычаць на ўвесь свет пра чужое, нібыта яно — схопленае і ўзнятае над галавой — адразу робіцца тваім. Не робіцца. Ведаю, бо доўга вучыўся адрозніваць адно ад другога і чужое ад свайго. У чужых саборах мне заўсёды халодна. Нават у фуфайцы — дрыготка працінае. Нават спякотным летам у чужым саборы ты адчуваеш скразняк. Цёпла толькі ў сваім саборы. Заходзіш, і хваля цяпла накрывае цябе. Утульна. Тваё. Святло таксама тваё, сакавітае і залатое. Шэпты, спевы і галасы — твае. Толькі адчуўшы і пабачыўшы сваё, ты зможаш расказаць і пра чужое, пра іншае, пра далёкае. Свой сабор я знайшоў у Венецыі. Зайшоў у царкву Святога Марка і зразумеў — маё. Каб не згубіць радасць ад знаходкі, я выйшаў на пляц.
Я не стаў спраўджваць адчуванні. Нашто? Адчуў, зразумеў, паверыў. Ёсць у такіх з’явах непаўторнасць моманту. Другога такога здзіўлення не адбудзецца. Перакананы: у большасці з людзей такога і тут не будзе, бо гэта не іх сабор. Доказ я адшукаў у спадчыне рускага мастака-неакласіцыста Паўла Корына, у ягоных «Лістах з Італіі», дзе апісана наведванне сабора святога Марка, якое адбылося 13 траўня ў 1932 годзе: «Раніцай накіраваліся ў Сан-Марка. Усярэдзіне ён увесь у мазаіцы. Мазаікі збольшага старадаўнія, XII стагоддзя, ёсць і новыя, але іх, калі глядзіш на агульнае, не заўважаеш. А агульнае ўражанне дзівоснае. Сабор памераў невялікіх. Звонку ён вельмі пышны і разам з тым манументальны.
Уздымаліся на кампанілу. Адтуль відаць усю Венецыю, кругом яна ў вадзе». Для Паўла Корына ён — Сан-Марка, не святы, не свой, пышны. Павел Корын разглядае Сан-Марка як мастацтвазнаўца, чалавек, які прыходзіць у сабор на працу: гэта мы бачым, а тое не заўважаем. Кавалкі, фрагменты, аскепкі… і ўсе яны не складаюцца, не збіраюцца, не замацоўваюцца. Сан-Марка для Паўла Корына — адзін са шматлікіх будынкаў, якія ён наведаў у Венецыі. У мяне ўсё інакш... Расказаў пра свой сабор і задумаўся: ці варта такім сакрэтам дзяліцца?.. Варта...

Via Appia

Мэта філасофіі — зрабіць чалавеку палёгку, прапанаваць яму такія паводзіны, якія падораць радасць. Так падумалася, калі прачытаў у кнізе Марка Тулія Цыцэрона «Пра старасць» наступнае: «...нам ніколі не ўхваліць належным чынам філасофію, падпарадкоўваючыся якой, чалавек можа ў кожным узросце жыць без цяжкасцяў». З іншага боку: «нам ніколі не ўхваліць» такую філасофію, бо яе проста няма.
Што ёсць? Не стану казаць пра іншых, скажу пра сябе...
Мне пашанцавала, я з’ездзіў у мясціны, дзе некалі жыў славуты палітык Марк Тулій Цыцэрон. Я пахадзіў каля мора і палюбаваўся гарамі, якімі, пэўна ж, любаваўся і ён. Калі мне робіцца цяжка, я згадваю марскую затоку, згадваю Via Appia і Tomba di Cicerone, згадваю палі з духмянымі памідорамі, і мне робіцца лягчэй і спакайней. Кожны з нас мае што згадаць, каб стала трохі лягчэй.


Выкладчык і помста

Многія мастакі і пісьменнікі мяне не любяць і робяць мне розную дрэнь. Такіх я ненавіджу. Спакойна збіраю нянавісць, кроплю за кропляй назапашваю і чакаю моманту, каб за ўсе іх паскудствы адпомсціць. Момант такі надыходзіць, і я зларадна помшчу... Ці сорамна мне за гэткія паводзіны? Зусім не. Як яны ставяцца да мяне, так і я да іх, хіба што — маё стаўленне больш адкрытае і больш жорсткае... Яшчэ ў маладосці пачуў пра сябе ад інстытуцкага выкладчыка: «Глобус? Гэты будзе помсціць. Ён небяспечны».
У той момант выкладчык мяне не бачыў, а таму я ніколькі не сумняваўся ў ягонай шчырасці. Можна было, пачуўшы такое, паспрабаваць адмовіцца ад злараднасці, жорсткасці і помслівасці. У нейкія імгненні я нават стрымліваюся, каб не нашкодзіць тым, хто мяне любіць (ёсць і такія, не сумнявайся), але гэткае стрымліванне адно адкладае мае баявыя дзеянні на кароткі час.

Генерал

«У выдавецтве ў цябе генеральская пасада...» — між іншым кажа мне Павел. «Ну што Вы, якая генеральская пасада, я звычайны літаратурны рэдактар...» — спрабую саскочыць з вайсковай іерархіі. «Я пацікавіўся ў Маскве. Сур’ёзныя людзі казалі, што ты сапраўдны літаратурны генерал. Ды і сам я бачу, што ты генерал». Спрачацца з Паўлам безсэнсоўна. Пагатоў мы пілі гарбату з цукеркамі ў ягонай кватэры. Гаспадару было важна, каб у яго ў гасцях сядзеў сапраўдны генерал і частаваўся духмянай гарбатай са скрылікам лімону. Акрамя Паўла, ніхто і ніколі мяне не называў генералам.

Узорныя творы

Ёсць творы, якія не толькі перачытваеш, каб натхніцца, але аўтарам якіх я хацеў бы пабыць і напісаць іх працяг. Гэта зборнік апавяданняў Джэймса Джойса «Дублінцы» і «Дзевяць апавяданняў» Сэлінджэра, гэта «Запіскі каля ўзгалоўя» Сэй-Сёнагон і «Грэгерыі» Рамона Гомеса дэ ла Серны, гэта «Трохрадкоўі» Басё і «Пяцірадкоўі» Сайгё, кніга апавяданняў Вячаслава Адамчыка «Дзікі голуб» і кніга вершаў Міхася Стральцова «Мой свеце ясны», аповесць Уладзіміра Караткевіча «Дзікае паляванне караля Стаха» і зборнік вершаў Максіма Багдановіча «Вянок»… У вялікай ступені ўся мая літаратурная творчасць і ёсць працягам найперш гэтых узорных кніжак.

Іх няма, для мяне...

Шмат для каго гэтыя беларускія пісьменнікі існуюць, а іх творы часам чытаюць. Нават я цераз уласную непераборлівасць спрабаваў іх прачытаць. Прызнаюся: надоўга мяне не хапала. Каб мае наступнікі не чынілі такіх памылак і не марнавалі жыццё, падаю́ спіс аўтараў, чыіх кніг я не стану і разгортваць. Усіх, хто ўваходзіў у літсуполку «Малатняк» — раз. Усіх, каго Барадулін называў «Бондар-каманда» — два. Не стану чытаць і Бядруся Проўку, і Каркадзя Уляшова, і Гіла Нілевіча, і Шывана Амякіна, і Гівана Ыгрынава, тры. Пра гора-пісакаў з пакаленняў наступных я напішу іншым разам. Пачакай — атрымаеш.

Адам Глобус на выставе да 60-годдзя. Фота Арцёма Лявы

Адам Глобус на выставе да 60-годдзя. Фота Арцёма Лявы

Вераніка і ледзянец

У сне я расказваў натуршчыцы Вераніцы пра цыркачоў-палітыкаў. Вераніка слухала-слухала, а потым вазьмі ды папракні: «Весці размову з жанчынай, трымаючы ў роце цукерку — кепскі густ!». Не паспрачаешся, бо тут усё пагана: гутарка пра дэмагогію і фокусы палітычнай эліты, голая Вераніка з яе вытанчаным густам, ледзянец, які давядзецца даставаць з-за шчакі... Дастаў і паклаў на сталёвы сподачак. Калі пачаў абмываць пальцы халоднай вадою, прачнуўся; і так мне зрабілася шкада недасмактанага лімоннага ледзянца, што я заплюшчыў вочы, уявіў сябе ў студыі, дзе пакінуў металічны сподачак, акуратна закінуў ледзянец са сподачка ў рот і толькі тады супакоіўся.

Бяда

Разглядаў старыя фотаздымкі, і падумалася пра тое, што ў большасці маіх былых сябрукоў жонкі — дурніцы, як у многіх былых сябровак мужы — ідыёты ды самыя сапраўдныя боўдзілы. Чаму я не бачыў гэткай досыць відавочнай заганы раней? Чаму, бачачы дурноту, спадзяваўся, што мужы і жонкі маіх сяброў возьмуць ды паразумнеюць? Здурнець значна лягчэй, чым паразумнець, і многія сяброўкі з сябрамі паціху атупелі, апусціліся і здзічэлі. Дэградацыя сябровак і сяброў — бяда, якую я перажываў цяжка. Кепска было, але я не скарыўся і назбіраў сабе новых сяброў і сябровак з больш разумнымі жонкамі ды мужамі.

Absolut

Здараецца — вып’еш, а потым нават не помніш, што піў. Падобнае са снамі бывае. Вось толькі што помніў ты салодкі сон, а ўжо і забыўся, а самае крыўднае — і не ўспомніш яго ніколі. Гэтым разам я піў гарэлку. Добра помню паўлітровую акуратную бутэльку са шведскім Absolut’ам. Піў проста з рыльца, лежачы ў ложку, і так усю выжлукціў. Каб не піць без закускі, грыз тумбачку. Вып’ю горкай, пагрызу дрэва і ляжу, у столь гляджу. Тумбачку я моцна папсаваў. Шкада яе, бо не адновіш. Добра, што пасля Absolut’у галава не балела. Зусім бадуна не было. Я так узрадаваўся, што пасля выпітага паўлітра ў мяне ясная галава, так узрушыўся, што прачнуўся. Прыснілася мне п’янка з пагрызенай тумбачкай. Сон я той не забыўся і вось запісаў. Мо ён некага павесяліць...

Паштоўкі

Перабіраў і разглядаў старыя паштоўкі з тварамі любімых кінаактораў. Нечакана для сябе зразумеў, што я найбольш любіў тых актораў, услед за якімі і разам з якімі спяваў. Вядома, я вельмі любіў і тых, за якімі паўтараў вершы і дэкламаваў маналогі з класічных п’ес, з незабыўнымі «Быць альбо не быць» ці «Фігара тут, Фігара там»... І ўсё ж спевакоў любіў дый і цяпер люблю значна мацней.

Нос і кот

Халодна ў кватэры, таму даводзіцца ўключаць абагравальнік і перастаўляць яго з аднаго пакоя ў другі. Раніцай я перакаціў абагравальнік са спачывальні ў залу, уключыў, пабег і хуценька зачыніў дзверы ў спачывальню, каб цяпло не выцекла ў калідор і кабінет. Я так мітусіўся, так шкадаваў цяпло спачывальні, што, зачыняючы дзверы, ударыў імі сабе па носе. Моцна даў. Думаў, што даволі вострым кантам знёс усю скуру з носа. Абышлося: скуру не садраў, але нос разбіў знатна. Ён цяпер чырвоны, як у Дзеда Мароза. Да пабітага носа я папрыкладаў лёд, але трымаў яго не доўга — баяўся застудзіцца.
Не хапала мне яшчэ якога гаймарыту. Чорт, чорт, чорт! Разглядаю нос у люстэрку і згадваю балгарскую показку пра сквапнага габраўца, які адсякаў катам хвасты, каб хутчэй выбягалі з хаты, і меней цёплага паветра выветрывалася. Раней я думаў, што показка пра бясхвостых катоў — сканструяваная метафара. Цяпер ведаю, што не метафара гэта, а ўбачанае здарэнне, за якім стаіць факт адсякання дзвярыма кацінага хваста.
Цяпер, у час пандэміі, хаджу я ў масцы, і ніхто з чужых не бачыць мой разбіты дзвярыма нос.

Адам Глобус. Фота Арцёма Лявы

Адам Глобус. Фота Арцёма Лявы

Маўчанне

Казаць пра людзей гадкую праўду — страшна; вярзці пра іх ліслівую хлусню — гідка; лепш бы мне памаўчаць, лепш бы…

Вецер і дрэўца

Учора ўвечары ў квартале прапала электрычнасць. Давялося запаліць свечку. Сядзеў у фатэлі. Глядзеў на агенчык. Успомніў, што пад маім акном вецер хістае маладое дрэўца. Хістае так, што вось-вось вырве з зямлі. Пайшоў і матузкамі прывязаў дрэўца да штыкецін. Пакуль вошкаўся з дрэўцам, на мяне з падозраннямі пазіраў міліцай, што прыехаў вартаваць натарыяльную кантору — сігналізацыя спрацавала. Вярнуўся ў фатэль, каб яшчэ пасядзець у цішыні і спакоі, але ў квартал падалі электрычнасць, і ўсё вярнулася ў звычайнасць.