Ці варта распавядаць дзецям пра 29 кастрычніка?
Без Ночы расстраляных паэтаў няма ўсведамлення таго, што калі ты пускаеш у сваю хату моцнага і нахабнага суседа — ён абавязкова пачне дыктаваць сваё. І калі ты па сваёй звычцы скінеш перад ім шапку — ён здыме і галаву, — піша Ганна Севярынец на "Радыё Свабода".
Сёння пра Ноч расстраляных паэтаў, дый наогул пра рэпрэсіі, у школах не распавядаюць.
З рэпрэсаваных беларусаў у школьнай праграме ёсць толькі Уладзімер Дубоўка — з прыродаапісальнай лірыкай, і, здаецца, усё. Адзінаццатая класа чытае «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» Салжаніцына на ўроках расейскай літаратуры. У курсе гісторыі Беларусі згадваюцца, вядома, Чарвякоў і Галадзед — але нічога не сказана пра тое, як скончылася іх жыццё. Вядома ж, ніхто не распавядае пра спробу самагубства Янкі Купалы. Тэма сталінскіх рэпрэсій згадваецца агульнымі словамі, сарамліва і неабавязкова. Даты «29 кастрычніка» ў календары дат, якія мусяць ведаць выпускнікі, вядома ж, няма.
Наогул колькасць маштабных трагедыяў у школьных прадметах строга лімітаваная. Можна (і трэба бясконца) — спачуваць трагедыям Вялікай Айчыннай (нават не трагедыям Другой сусветнай). Прычым — пра Халакост асабліва не згадваюць. Трагедыі апошняй вайны таксама не надта роўныя паміж сабой у школьным выкладанні.
Тлумачэнні гэтаму чуваць розныя. І палітычныя, і апалітычныя, кшталту таго, што не трэба азмрочваць дзяцінства расповедамі пра страшнае.
Між тым, без гэтых расповедаў нічога немагчыма зразумець — нават дзецям. Чаму, прыкладам, «Бандароўна» і «Курган» — афігенскія паэмы, якія кожным пакаленнем шкаляроў чытаюцца ўсмак, а познія «праграмныя» вершы таго самага Купалы выклікаюць адно нуду? Куды праваліліся дваццаць міжваенных гадоў развіцця беларускай літаратуры, і чаму адразу пасля Коласа і Купалы наступае Броўка з ваеннай лірыкай і Кандрат Крапіва? Чаму беларуская літаратура такая бедная? Чаму яны пішуць толькі пра вёску і вайну? І нарэшце. Чаму ва ўсіх ёсць свая мова і выбітная літаратура, а ў нас нібыта і няма?
Адказаў на гэтыя пытанні без Ночы расстраляных паэтаў — няма.
І шмат чаго — няма. Няма натхнёнага расповеду пра малады, імпэтны, харызматычны час, калі ў літаратуру прыходзілі шаснаццацігадовыя хлопцы — і пачыналі перакульваць сусвет. Калі ў сямнаццаць яны выпускалі свае першыя зборнікі — а ў дзевятнаццаць вывучалі саміх сябе ва універсітэцкіх аўдыторыях. Калі побач з маладымі беларускімі дзяржаўнікамі стаялі поплеч маладыя паэты — і будавалі краіну па-свойму. Калі яны не баяліся ўзвысіць голас за сваю краіну і сваю мову. Калі дзяўчаты зачытваліся беларускімі паэтамі і развешвалі па сценах іх партрэты. Калі ў залі было не прадыхнуць ад народу, бо ўсе слухалі беларускія вершы. Калі падавалася, што вось яна — вольная воля, і ўсё зараз будзе па-твойму.
А яшчэ без Ночы расстраляных паэтаў няма ўсведамлення таго, што калі ты пускаеш у сваю хату моцнага і нахабнага суседа — ён абавязкова пачне дыктаваць сваё. І калі ты па сваёй звычцы скінеш перад ім шапку — ён здыме і галаву. Што трэба гаспадарыць у сваім доме, а не чакаць, пакуль будзе гаспадарыць іншы. Што сваё трэба бараніць. Што сваё ёсць за што любіць.
Ці маем мы права адымаць у маладога чалавека тое, што шчодра і пакутліва дае яму ўласная гісторыя? Чужая такога не дасць — у чужых такога не было.
Дзеці мусяць ведаць пра 29 кастрычніка — з бацькоўскіх расповедаў, якія стануць адказам на пытанне «Цьфу ты, зноў пра вёску», ці «Ненавіжу белліт», ці «Нашы нічога ніколі не маглі», ці «У іх Маякоўскі, а ў нас — хто?», з «пазапраграмных» школьных урокаў памяці, з літаратурных чытанняў, з сямейнага паходу на такія частыя сёння імпрэзы і выставы. Гэтая дата верне ім не толькі нашу агульную трагедыю і магчымасць ёй спачуваць — яна верне ім наш нацыянальны гонар, нацыянальных герояў і міфы пра іх, бо без герояў і міфаў маладосць не ўмее любіць сваё.