«Мы не згубіліся ў свеце, мы збераглі свой дом...» Старонкі з «Памятнай кніжкі»

Памяркоўныя беларусы мелі непамяркоўнага Аляксея Карпюка, які сказаў пра сябе ў рамане «Пушчанская адысея»: «Я заўсёды падабаюся сабе, калі знаходжу сілы з многіх шляхоў выбіраць самы цяжкі…». Вось такі беларускі нарцысізм – свядома выбіраць не лёгкае, а цяжкое, каб сабе спадабацца!

23 красавіка 2015 г., чацвер.
Голы красавік, а думаю пра няголы верасень – пра кветкі ў маім былым давыд-гарадоцкім агародзе…
Блакітны агератум, ружовая і белая флёкса, сіняя фацэлія, белыя лейкі батуры, дробненькія маргарыткі, белая і ружовая петунія, густа чырвоная сальвія, жоўта-апельсінавая календула, астры (размаітыя, ужо крыху паніклыя), белы алісіум (мядоўкі), блякла-чырвоная хінацэя…
Тое, што не можа вярнуцца, ніколі не вернецца, – і гэта добра!
Памяць робіцца моцнай ад таго, што яно не вернецца…
1 верасня 2015 г., аўторак.
Сёння йшоў да станцыі метро «Малінаўка» і спыніўся ля шапіка, убачыўшы на вітрыне кнігу Аляксея Карпюка «Пушчанская адысея».
Імя пісьменніка на бэзавай вокладцы напалову было залеплена цэннікам – 25900; выглядвалі толькі тры літары «… сей».
Я намерыўся быў ісці далей, аднак жа не – вярнуўся і купіў гэту кнігу…
Некалькі разоў я слухаў выступленні Аляксея Карпюка (чалавека надзвычай смелага!) у Саюзе пісьменнікаў, некалькі разоў сустракаўся з ім у Гародні і ў Мінску, у выдавецтве «Мастацкая літаратура», калі быў рэдактарам альманаха «Літаратурная Гродзеншчына», у які А. Карпюк прапаноўваў цалкам уключыць раман Янкі Брыля «Птушкі і гнёзды».
Незвычайная прапанова!
А ўсё, што ён прапаноўваў, рабіў, гаварыў зазвычай мела рысы незвычайнасці, нават неверагоднасці.Ён сам быў незвычайны.
І не мне тут расказваць пра ягоны фантастычны лёс; Васіль Быкаў напісаў аб тым і дакладна, і праўдзіва, і з вялікай сімпатыяй да свайго сябра Алёшы.
Я толькі хачу сказаць, што памяркоўныя беларусы мелі непамяркоўнага Аляксея Карпюка, які сказаў пра сябе ў рамане «Пушчанская адысея»: «Я заўсёды падабаюся сабе, калі знаходжу сілы з многіх шляхоў выбіраць самы цяжкі…».
Вось такі беларускі нарцысізм – свядома выбіраць не лёгкае, а цяжкое, каб сабе спадабацца!Здаецца, гэта й ёсць адказ на пытанне: «Чаму празаік Аляксей Карпюк быў непадобны на іншых?».
22 верасня 2015 г., аўторак.
Мая любімая кніга Максіма Гарэцкага – «Віленскія камунары», і любімая перш за ўсё таму, што яна дае магчымасць спазнаць, адчуць душу беларуса не вясковага, а сталічнага, жыхара роднай Вільні, які жыве ў сваёй Вільні і размаўляе па-беларуску.
Няхай сабе ў творы і пракідваюцца сказы накшталт: «…уцягвалі беларускія нацыяналісты ў свае сеці “масу”…», але не трэба забываць: «Віленскія камунары» ствараліся ў 1930-я гады на выгнанні пад пільным сталінскім вокам, і такія рэдкія фразы выконвалі ролю адчапнога, аднак жа і ў іх Максім Гарэцкі не баяўся выказаць іронію – невыпадкова ж слоўца «маса», якое так любілі бальшавікі, ён узяў у двукоссе…
Немагчыма чытаць гэты цудоўны твор і не сачыць за ягонай адметнай мовай…
Чалавек, які добра пра цябе гаворыць, паводле Максіма Гарэцкага – светлаглядзец, а замежныя мовы – іншакраінныя мовы, а заместа назоўніка лётчык пісьменнік ужывае свой назоўнік – лётнік, а канцылярскі выраз: «Данёс на яго ў паліцыю…» у рамане гучыць так: «Утапіў таварыша…».
23 верасня 2015 г., серада.
У сваёй кнізе «Поўня» Леанід Галубовіч прамовіў: «Наша пісьменніцкае. Увесь час хочам спасцігнуць глыбіні ўласнай душы. А там усё так мелка і каламутна».
Здаецца, не толькі ў пісьменніцкіх душах так, у іншых таксама, аднак жа ёсць істотная розніца…
У старой адзінокай Мартачкі было пятнаццаць курэй, адна свіння і козная каза. Зімовай ноччу здзічэлыя сабакі загрызлі ўсіх курэй і свінню, а каза ўратавалася, бо зашылася ў адрыне за дровы і там аказілася – тры козкі і козлік упалі на салому, і каб не змерзлі, Мартачка на досвітку забрала іх у хату, казе дала цёплай вады, падаіла і напаіла малаком казлянятак…
Увесну Мартачка памерла.
За гадзіну да яе смерці каза з казлянятамі прыбегла з выпасу і развіталася з Мартачкай – раней жа такога ніколі не было, каб сярод дня (!) пакідала пашу…
Дык вось, істотная розніца ў тым, што за гадзіну да нашай, пісьменнікаў, смерці козы не прыбягуць развітацца з намі.
1 кастрычніка 2015 г., чацвер.
Я двойчы наўздагад разгарнуў «Вайну і мір» Льва Талстога і, нібыта з акіяна, вылавіў дзве жамчужыны.Першая: «Несмотря на то, что доктора лечили его (П’ера. – Л. Д.-М.), пускали кровь и давали пить лекарства, он все-таки выздоровел…».
Добра вядома тое, што аўтар выдатнейшага рамана выступаў супраць дзяржаўных інстытутаў, царквы, арміі, развіцця капіталізму – пабудовы заводаў і чыгункі; высмейваў Напалеона, оперу як форму мастацтва і п’есы Антона Чэхава; не прымаў «Слова пра паход Ігаравы»; як бачна, не мілаваў і лекараў з іхняй медыцынай.І жамчужына другая: «Только в наше самоуверенное время популяризации знаний, благодаря сильнейшему орудию невежества – распространению книгопечатания, вопрос о свободе воли сведен на такую почву, на которой и не может быть самого вопроса…».
Пытанне пра свабоду волі пакіну мыслярам, бо зацікавіла мяне перш за ўсё неверагодная трактоўка кнігадрукавання.
Дык вось, калі кнігадрукаванне паводле Льва Талстога – невуцтва, прычым мацнейшая яго стадыя, то што тады геній сказаў бы пра словасвет – інтэрнэт?
Вельмі хацеў бы я пачуць…
7 кастрычніка 2015 г., серада.
Люблю восень, бо яна ніколі не хлусіць!
Заўсёды хлусіць вясна, нават у сталыя гады кружыць галаву, часам абяцаючы неверагоднае.
Восень жа нічога не абяцае, а цвяроза гаворыць: «Жыві ў адпаведнасці з тым, што маеш. Калі ў тваёй кішэні пяць капеек – жыві на пяць капеек! А калі маеш пяць залатых царскіх рублёў – жыві на пяць залатых царскіх рублёў!».
Вясна кажа: «Ты – кароль!».
І няшчасны зазвычай верыць гэтаму падману.
А восень гаворыць: «Ніякі ты не кароль, а проста чалавек, таму і жыві па-чалавечы, бо калі размахнешся жыць па-каралеўску – чакай тады бяды!».
12 кастрычніка 2015 г., панядзелак.
З месяц таму без ніякай патрэбы (у такім выпадку прынята казаць: ад няма чаго рабіць!) разгарнуў я на 802-й старонцы «Советский энциклопедический словарь», выдадзены ў Маскве ў 1989 годзе, і прачытаў першае, што ўпала ў вока: «Мёрике (Mörike) Эдуард (1804–75), нем. писатель-романтик. Лирика в нар. духе, сказки, пов. «Моцарт на пути в Прагу» (1856)…».
«Моцарт на пути в Прагу»! Якая дзівосная назва! – толькі й падумаў і тут жа пакпіў з сябе. «Выпускнік Літаратурнага інстытута, а дагэтуль і не ведаў, што ёсць такі пісьменнік, і, мусіць жа, ягоную аповесць з такім слаўным тытулам так ніколі і не прачытаеш?!»
І от жа дзіва – літаральна праз дзень-два згаданая аповесць на мове арыгінала (!) апынулася на маёй паштовай скрыні – не ўсярэдзіне, а зверху – бо мая паштовая скрыня шырокая, як паліца.
Вядома, кнігу Мёрыке (дарэчы, 1946 года выдання!) пакінуў тут нехта з маіх суседзяў ці нехта з гасцей маіх суседзяў – справа звыклая, людзі пераглядаюць свае кніжныя зборы і ўсё тое, што ім здаецца лішнім, заносяць куды заўгодна.
Словам, ніякай тут асаблівай таямнічасці або загадкавасці няма, проста супала так, што, скажам, сёння ты выпадкова даведаўся пра нейкі невядомы мастацкі твор, а ўжо назаўтра табе яго падкінулі…І ўсё ж такі – супадзенне, можна сказаць, незвычайнае, да цёплай дрыготкі ў целе!
2 лістапада 2015 г., панядзелак.
Сёння з кампазітарам Ігарам Лучанком па Койданаўскай (Рэвалюцыйная) і паўз помнік Максіму Гарэцкаму мы выйшлі на Пляц Волі і селі на аўтобусным прыпынку плячыма адразу да трох пасольстваў – балгарскага, французскага і швейцарскага, а вачыма – да ратушы.
Вуліца, як заўсёды, густа засыпана была аўтасмеццем, і праз ягоны працяглы смуродны гудат ратушныя куранты адыгралі пачатак прыпеву «Песні пра Мінск», якую Ігар Лучанок напісаў на верш Пімена Панчанкі і якая ўпершыню прагучала ў радыёспектаклі «Мінскі напрамак» паводле аднайменнага рамана Івана Мележа…
– У нас ёсць з табой забытая песня! – сказаў Ігар Лучанок.
– Якая? – здзівіўся я.
І ён прачытаў пачатак майго даўняга, здаецца, з 1991-га года верша:
Мы не згубіліся ў свеце,Мы збераглі свой дом…Нам пераможна свеціцьГрунвальд сваім шчытом!Радзіма Беларусь,Ты сцяг свой узняла,Сатканы з белых ружІ чырвані-святла…
15 лістапада 2015 г., нядзеля.
Доктар Казімір Ірмалевіч, адзін з галоўных герояў рамана Кузьмы Чорнага «Сястра», раіў Мані, якая даводзілася яму стрыечнай сястрой: «Не паглыбляйся вельмі ў тое, што ніколі не будзе аформленым і канчаткова акрэсленым. Шкодна гэта і непатрэбна…».
Зрэшты, гэта парада самога Кузьмы Чорнага, выдатнейшага беларускага празаіка – парада сваім чытачам і, кажу без ніякага пафасу, парада ўсяму народу.
І што на гэта нашы людзі – ну, хоць бы тыя, якія прачыталі раман «Сястра»?!
А нічога…
І ў палітыцы, і ў сямейным жыцці ўвесь час толькі й робяць тое, што паглыбляюцца ў неаформленае і неакрэсленае, і зусім не заўважаюць або не хочуць заўважаць, што гэта і шкодна, і непатрэбна.
11 снежня 2015 г., пятніца.
У 1920-я гады гэта быў Каломенскі (па назве) сквер, а пазней і пасёння – Міхайлаўскі; побач знаходзіўся Віленскі рынак і зусім блізка – Віленскі вакзал.
Аднак жа не, не Каломенскі і не Міхайлаўскі, а скверык Сястры!
Прынамсі так я называю гэту менскую мясціну, бо яе ўславіў у сваім геніяльным рамане «Сястра» Кузьма Чорны.
Тут некалі залацела кавярня, куды ўчашчалі героі рамана, якія шмат думалі пра Сястру – вобраз безумоўнай беларускай чысціні – Маню Ірмалевічанку.
Паблізу жыў стары Радзівон Цівунчык, які мудра маркоціўся: «На добрага чалавека ты мала дзе трапіш!».І гэты скверык – любімы менскі куток Ваці Браніслаўца…
Лясны каморнік Ваця – чалавек пачуцця, так пра яго сказана ў рамане; Ваця «…ганяецца за нечым па свеце…» – і ўрэшце, у ім «…радасць існавання жыла… вялікімі навальніцамі…».
І менавіта ж тут, у скверыку, Ваця сказаў Мані:– Я хачу быць блізкім да вас.– Можа, мы і ёсць блізкія…
Па-іншаму хутаранская каралеўна і адказаць не магла, бо мела крэда: «Жывое душы больш патрэбна чалавеку…».
Сёння скверык Сястры ўпрыгожваюць скульптуры У. Жбанава; першая – прыгажуня ў капелюшы, якая самотна адпачывае на лавачцы, але гэта не блокаўская Незнаёмка, як заяўлена ў электронных энцыклапедыях, а менавіта Сястра – пяшчотная гераіня рамана Кузьмы Чорнага.
Другая скульптура – юнак у кепцы – Ваця Браніславец.
І што цікава (дзякуй скульптару!): ёсць помнік і будучай чытачцы рамана «Сястра» – гэта дзяўчынка з парасонам…
Магчыма, у больш літаратурную, у больш беларускую эпоху мы, непахісныя ў веры, што беларуская літаратура ствараецца толькі (!) на беларускай мове, будзем прыходзіць у скверык Сястры з аднайменным творам Кузьмы Чорнага і будзем тут прачытваць хоць некалькі старонак ягонай дзівоснай кнігі, не забываючы пра свой штодзённы клопат…
Неблагая можа скласціся завядзёнка…
25 снежня 2015 г., пятніца.
Калі я першы раз прачытаў аповесць Міхася Стральцова «Адзін лапаць, адзін чунь»?Не памятаю.
Аднак жа ма́ю дакладную дату, калі перачытаў гэту рэч – 17 красавіка 2003 года.
І от учора зноў разгарнуў прозу, у якой хлопчыку Іванку, бацька якога загінуў на вайне, зімой няма ў чым выйсці на вуліцу, і ён гэтак жа шчымліва марыць пра абутак (чуні!), як гогалеўскі Акакій Акакіевіч марыў пра шыняля!Аповесць М. Стральцова мае ўсе прыкметы вялікай літаратуры.
Іванкаў дзед Міхалка моліцца: «Божа… У мяне падбілася душа. У мяне не стала душы – засталося адно шкадаванне. Мне ўсіх шкада… Так, мусіць нельга…».
Думаючы пра шчырага, але крыху неразумнага аднавяскоўца Ляксея Гурмака, Іванкаў дзед непакоіцца: «…Бог не даў розуму, але даў добрую душу. Ці справядліва гэта? Ці можна замяніць адно другім? І адкуль, навошта ў яго гэты неспакой, жаданне даказаць сабе, што ён такі ж, як і ўсе… Божа, ты не даў розуму, але чаму ты не даў няведання пра гэта – хіба ж не пакута?..».
Аднак жа дзед Міхалка больш думае пра ўнука Іванку, які ўжо ўмеў падняцца над сваімі дзіцячымі няўдачамі і крыўдамі і адчуць сябе цэнтрам усяго, бо «… усё існавала толькі таму, што быў ён (Іванка. – Л. Д.-М.)…».Хто з нас не ведаў (і не ведае!) гэтага салодкага з дзяцінства адчування: свет жыве толькі таму, што я жыву!
Варта адно заплюшчыць вочы, і свет знікае; варта расплюшчыць, і ўсе жыццёвыя фарбы вяртаюцца!
…Не знаю, калі зноў разгарну аповесць Міхася Стральцова «Адзін лапаць, адзін чунь»; знаю толькі, што разгарну…