«Не трэба заплюшчваць вочы», ці Навошта нам спектакль аб сямейным гвалце?

18 і 19 снежня ў прасторы Moving Art Factory пройдуць прэм’ерныя паказы спектакля Лабараторыі сацыяльнага тэатра ECLAB «Родныя людзі?». Пра работу над пастаноўкай «Новаму Часу» распавялі рэжысёрка спектакля Валянціна Мароз і акцёры Каця Чэкатоўская і Паша Андрэеў.

Лабараторыя, заснаваная ў 2017 годзе на базе канцэнтрацыі «Сучаснае мастацтва і тэатр» Еўрапейскага каледжа Liberal Arts у Беларусі (ECLAB), у сваіх пастаноўках факусіруецца на актуальных для беларускага грамадства сацыяльных праблемах, працуе ў рэчышчы дакументальнага тэатра. У «Родных людзях?» тэмай і аб’ектам даследавання стаў сямейны гвалт.
— Валянціна, у чэрвені 2017 года вы з выпускнікамі канцэнтрацыі «Сучаснае мастацтва і тэатр» прэзентавалі спектакль «Сховішча», у якім як раз узнімалася праблема сямейнага гвалту. «Родныя людзі?» —гэта своеасаблівы працяг?
Валянціна Мароз: «Сховішча», хутчэй, было не спектаклем, а прэзентацыяй тэксту, чыткай. А «Родныя людзі?» гэта спектакль, аснову якога складаюць сабраныя падчас работы над «Сховішчам» гісторыі ахвяр сямейнага гвалту. Такім чынам, у некаторай ступені «Родных людзей?» можна назваць працягам ужо распачатай работы, але я б не сказала, што гэта дубль «Сховішча». Па-першае, ад некаторых гісторый мы адмовіліся, некаторыя дадалі, па-другое, тэкст прайшоў апрацоўку. Мы працавалі з драматургам Лёхам Чыканасам, і тое, што атрымалася ў выніку, — гэта ўжо п’еса, у аснове якой дакументальныя гісторыі.

— Чаму вы вырашылі па-мастацку апрацаваць тэксты, а не рабіць, напрыклад, вербацім?
В.М.: У вербаціме акцёры са сцэны «прад’яўляюць» сабраны матэрыял і адмаўляюцца ад дэманстрацыі ўласнага стаўлення да яго. А ў нашага калектыву ёсць вызначаная пазіцыя да праблемы сямейнага гвалту, і мы не хочам у спектаклі хаваць яе. Да таго ж, у аскетычнага варыянта дакументальнага тэатра, які ўяўляе сабой вербацім, вельмі вузкая аўдыторыя, а мы б хацелі, каб да нас прыходзілі самыя розныя гледачы. Нам здаецца, што для размовы на абраную намі тэму, для прыцягнення ўвагі да яе патрэбна больш яркая і выразная форма, якая валодае большым патэнцыялам уздзеяння.
Паша Андрэеў: Людзі банальна не ў стане проста слухаць паўтары гадзіны тэксту, таму такая форма, дзе ён проста прагаворваецца, не зусім эфектыўная ў сітуацыі, калі мы хочам данесці да гледача чужы вопыт.
Каця Чэкатоўская: У чалавека ёсць розныя органы пачуццяў, і гэта крута, калі ёсць магчымасць уздзейнічаць на ўсе, калі чалавек можа не проста пачуць пра вопыт гераіні, але і пабачыць яго, напрыклад. Плюс, мне падаецца, гэта дадатковы ўзровень абстракцыі, абагульнення: калі мы бяром нейкую гісторыю і пераказваем яе мастацкімі сродкамі, гэта надае ёй універсальнасці.
— Што паўплывала на абранне тэмы сямейнага гвалту для новай работы Лабараторыі?
В.М.: Пасля «Сховішча» ў нас засталося адчуванне недагаворанасці. Гэта быў разавы паказ, і здавалася, што трэба ісці далей, зрабіць спектакль і іграць яго, размаўляць на гэту тэму.
П.А.: Было адчуванне, што ў нашых руках апынуўся вельмі важны і цікавы матэрыял, на які, да таго ж, ёсць запыт у грамадстве. Таму відавочнай была патрэба працаваць з ім і рухацца далей. І мне здаецца, што нават калі мы выпусцім спектакль, работа над ім не спыніцца. Сама структура пастаноўкі мае на ўвазе развіццё, магчымасць уключэння ў спектакль новых гісторый.

— Вы сказалі, што адчулі існаванне запыту на тэму спектакля. А па вашым асабістым меркаванні, пастаноўка, над якой вы працуеце, — гэта спосаб рэабілітацыі ахвяр сямейнага гвалту, стварэння прасторы для дыялогу, у якой людзі маглі б абмяркоўваць праблему, спосаб прыцягнуць увагу да яе?
В.М.: Тры ў адным. 28 лістапада падчас адкрыцця выставы «Традыцыйныя каштоўнасці», арганізаванай «Радзіславай» (грамадскае аб’яднанне, створанае для дапамогі жанчынам і дзецям, пацярпелым ад сямейнага гвалту) у Галерэе «Ў», мы прэзентавалі ўрывак са спектакля, і як раз тады зайшла гаворка на тэму «Каму гэта патрэбна?». І вы маеце рацыю, бо гэта патрэбна людзям, якія перажылі гвалт і якія пазнаюць у спектаклі сябе, і для іх гэта тэрапія. Існуе і асветніцкі аспект, таму што нават вельмі адукаваныя людзі знаходзяцца па-за межамі тэмы і не ўяўляюць маштабы праблемы. І, безумоўна, мы хочам стварыць поле для дыскусіі. Спектакль дае такую магчымасць, бо пасля паказаў мы прапануем гледачам застацца і паразмаўляць пра тое, што яны пабачылі, выказаць сваё стаўленне да ўзнятых пытанняў.
К.Ч.: Хацелася б паўплываць на змену пункту гледжання на гэтую праблему ў грамадстве. Калі мы занурыліся ў тэму сямейнага гвалту, высветлілася, што яна проста абгорнутая слаямі стэрэатыпаў. Наш спектакль з’яўляецца спробай прабіцца праз іх і спробай рэфлексіі аб тым, што можна зрабіць з гэтай праблемай.

— Ці будзеце вы запрашаць на паказ гераінь, якія давалі інтэрв’ю, прадстаўнікоў грамадскіх арганізацыі, дзяржаўных інстытуцый?
В.М.: Гераінь мы абавязкова будзем запрашаць. «Радзіслава» гэта ўвогуле нашы партнёры, дзякуючы ім і Вользе Гарбуновай мы атрымалі доступ да нашых гераінь, змаглі выбудаваць з імі дыялог. Што тычыцца прадстаўнікоў дзяржаўных інстытуцый, то іх мы запрашаць не будзем. Які сэнс? Мы рабілі спробу звязацца з Алегам Каразеем, які курыраваў праект закона «Аб супрацьдзеянні хатняму гвалту». Кажуць, што ён чалавек адкрыты і перадавых поглядаў, мы хацелі ўзяць у яго інтэрв’ю для спектакля, але ён не пажадаў сустракацца.
— У спектаклі вы будзеце прадстаўляць гісторыі ахвяр сямейнага гвалту. Ці не баіцеся, што будуць папракаць у неаб’ектыўнасці, раскрыцці праблемы толькі з пазіцыі аднаго боку?
В.М.: Канечне, ёсць такая асцярога.
П.А.: У нашым калектыве ёсць пэўная агульная пазіцыя па пытанні сямейнага гвалту, хоць у яе межах кожны можа мець некалькі адрознае меркаванне. Асабіста я лічу, што мы, сапраўды, рэпрэзентуем толькі вопыт ахвяр гвалту, і мне б хацелася, каб у далейшым мы дадалі ў спектакль таксама вопыт агрэсараў. Але, па-першае, менавіта вопыт ахвяр — гэта тая частка, якая звычайна замоўчваецца, а па-другое, знайсці аб’юзэраў, людзей, якія б згадзіліся вынесці свой вопыт агрэсіі на публічнае абмеркаванне, вельмі цяжка.
Пакуль мы не сустрэлі адэкватнага донара гісторый. Аднак я не лічу, што адсутнасць вопыту агрэсараў у нашым спектаклі абясцэньвае вопыт ахвяр. Да таго ж мы не прэтэндуем на ўсебаковае раскрыццё праблемы, мы не праводзім навуковае даследаванне, а проста робім тое, што ў нашых сілах.


К.Ч.: У мяне трошкі іншае меркаванне. Можа быць, пакуль і не трэба закранаць вопыт агрэсараў. Мне здаецца, ёсць у нашым грамадстве нейкія тэмы, праблемы, у адносінах якіх людзі павінны прыняць пэўны бок, вызначыць, што ёсць рэчы недапушчальныя, той жа гвалт, фізічны, маральны, псіхалагічны. Калі мы зараз прадставім у спектаклі пазіцыю агрэсара, вядома, гэта будзе пазіцыя, у якой ён апраўдвае сябе, як апраўдвае яго і грамадства. Падаць гэтую пазіцыю на адным узроўні з гісторыямі людзей, што перажылі гвалт, значыць паказаць, што ў нас нібыта няма адназначнага стаўлення да праблемы. А мне б хацелася данесці думку, што гвалт — гэта недапушчальна, і трэба рухацца ў тым накірунку, каб і іншыя зразумелі, што гэта недапушчальна, каб мы пачалі змяняць адносіны да гвалту і людзей, якія яго прымяняюць. І каб яго ў выніку станавілася менш.
— Зразумела, што ў вас ёсць агульная вызначаная пазіцыя да тэмы спектакля — непрыняцце гвалту. А наколькі складана было падчас работы эмацыянальна не падключацца да гісторый гераінь, не ўключаць асабісты досвед ці досвед знаёмых, родных?
В.М.: Не падключацца немагчыма, і ў гэтым няма нічога благога. У дадзеным выпадку ўласны досвед і досвед блізкіх, калі ён ёсць, толькі ўзбагачаў сітуацыю. І гэта вельмі добра, калі мы гаворым пра тое, што нас турбуе, што нам баліць. Размова ў такім выпадку робіцца больш ёмістай, глыбокай, сур’ёзнай.
К.Ч.: Перад тым, як сустракацца з жанчынамі з шэлтара «Радзіславы», мы праходзілі інструктаж з псіхолагам: як трэба весці размову, якія пытанні лепш не задаваць. І яна нам казала, што калі мы разумеем чалавека, калі можам падзяліцца з ім асабістым вопытам, — гэта добра, бо дапамагае ахвярам гвалту прыняць уласны досвед. Калі ты бачыш, што гэта нейкая агульная праблема, то перажыць і прыняць свой боль прасцей.
— Што было самым цяжкім у рабоце над спектаклем?
К.Ч.: Першы кантакт. Калі табе даюць нумар тэлефона, а ты проста сядзіш і не можаш наважыцца набраць яго. Думаеш: «Што зараз творыцца з гэтым чалавекам? Можа ён зараз настолькі пакутуе, што не ў стане размаўляць?». Мая гераіня як раз тады жыла ў шэлтары, і я не ведала, чаго чакаць ад сустрэчы. Таму пазваніць і сустрэцца было самым складаным.
В.М.: Я згодная з Кацяй. Я не была ў шэлтары, але сустракалася з маладым чалавекам, трансгендарам, у якога брала інтэрв’ю. Я бачыла яго да гэтага, і мне здавалася, што я падрыхтаваная да сустрэчы, што сітуацыя будзе дастаткова прадказальнай. Але менавіта гэта было самым страшным: перажыць інтэрв’ю і гісторыю чужога жыцця, да якой, мне здаецца, немагчыма быць гатовай. Складана было і знаходзіцца ў полі гэтых гісторый, псіхалагічна аднаўляцца пасля работы, бо абстрагавацца ад сабранага матэрыялу нельга, за ім — рэальныя людзі, гэта не прыдумкі.
— Ці падтрымлівалі вы пасля паказа «Сховішча» кантакт з гераінямі сабраных гісторый, сачылі за зменамі ў іх жыцці? Будуць яны адлюстраваны ў «Родных людзях?»?  
В.М.: Калі мы пачыналі работу над «Роднымі людзьмі?», то дамовіліся, што мусім сустрэцца з усімі гераінямі і даведацца, што з імі адбывалася. У некага жыццё за гэты год больш-менш склалася, у кагосьці, на жаль, не. Нехта да гэтага часу не змог перажыць сваю траўму і знаходзіцца ў ёй. Адну з гераінь мы так і не знайшлі, яна вярнулася на радзіму, ва Украіну, і кантактаў з ёй няма.
К.Ч.: Я сустракалася са сваёй гераіняй непасрэдна перад тым, як мы пачалі працу над «Роднымі людзьмі?», і гэта было нашмат прасцей, чым у першы раз, хоць усё адно было боязна: раптам чалавеку ўсё так жа дрэнна? Аднак падчас нашай сустрэчы яна нават візуальна была іншым чалавекам! У яе жыцці і цяпер хапае розных праблем, але прагрэс відавочны. Гэта радуе, дае спадзеў, што ўсё ж ёсць выйсце, і праца, якую робіць шэлтар, «Радзіслава», мы, — не дарма. Гэта здараецца не з усімі, але прыемна назіраць за пазітыўнымі зменамі ў жыцці чалавека.
В.М.: Па розных меркаваннях не ўсе змены, што адбыліся ў жыцці гераінь, мы адлюстроўваем у спектаклі. Дзесьці нам здаецца больш правільным паставіць кропку ў канкрэтнай гісторыі ў той момант, калі жыццё здавалася невыносным, каб узмацніць эфект уздзеяння на гледача, а некаторыя гісторыі, наадварот, маюць дастаткова шчаслівы фінал.

— І ўсё ж праблема, якую вы закранаеце ў «Родных людзях?», вельмі складаная і балючая...
К.Ч.: Можа, у гэтым таксама ёсць пэўная праблема, што мы ўспрымаем тэму сямейнага гвалту як складаную і баімся яе? Можа варта з гэтым працаваць, пераконваць людзей, што не трэба баяцца даведвацца пра сямейны гвалт, прыходзіць на спектакль, абмяркоўваць праблему, спрабаваць неяк яе вырашаць? Не трэба заплюшчваць вочы. Ужо гэта будзе крокам наперад.