Пабяжым, дзеткі, каб нас забілі

28 лютага споўнілася сорак дзён, як не стала на гэтым свеце Міхася Чарняўскага. Яго няма, а справа яго, творчасць яго, дух яго — жыве. Гэта апавяданне даслаў у рэдакцыю сын Міхася — Максім. Дакраніцеся яшчэ раз да спадчыны дапытлівага гісторыка, таленавітага пісьменніка і цудоўнага чалавека — Міхася Чарняўскага.  



Фота Арцёма Лявы

Давай, дачка, сходзім у Гінеўку — узгорыстую мясціну паміж балот і лясоў, дзе твой дзядуля некалі меў невялікі хутар і дзе прайшло маё дзяцінства.

Пойдзем пешкі, так, як я калісьці — старадаўнім гасцінцам ад вёскі Сцюдзяніца. У той вёсцы ў драўлянай будыніне з пабеленымі сценамі была пачатковая школа, куды прыходзілі вучыцца дзясяткі чатыры хлопчыкаў і дзяўчынак. Але ў саму вёску не будзем заходзіць. Інакш давядзецца паказаць табе і тую колішнюю школу, і той клён на школьным двары, які я пасадзіў у чацвёртым класе; і ўсе тыя хаты, дзе жылі мае аднакласнікі; і вулачкі, дзе гулялі ў схованкі; і гумны, дзе хаваліся, калі ў школу прыходзілі дактары рабіць нам балючыя ўколы. І яшчэ давядзецца многа што паказаць і яшчэ больш расказаць. А гэта зойме шмат часу, і тады мы можам так і не паспець да вечара ў Гінеўку.

Таму Сцюдзяніцу абмінём па новай жвіроўцы, што абыходзіць вёску за гумнамі.

За вёскай жвіроўка злучыцца з тым жа гасцінцам і амаль схаваецца ў зялёным тунелі пад таполямі. Таполі такія высокія, што трэба як мага задзіраць галаву, каб пад самымі воблакамі ўбачыць іх вяршаліны. А калі тата вёў мяне ў першы клас, яны былі няшмат вышэй за яго...

Потым гасцінец павядзе ў лагчыну з рачулкай і Курыным мостам праз яе. Не будзем спыняцца і на мосце, бо рачулка зачаруе, заварожыць нас. А тады ад яе цяжка вырвацца.

Ужо зусім недалёка. Пройдзем толькі два невялікія ўзгоркі, мінём катлоўкі — балотцы са стромкімі берагамі. Тут паабапал гасцінца даўней раслі старыя бярозы. Пры партызанах іх спусцілі на дарогу, каб заміналі нямецкім машынам. Зараз у траве ўжо рэдка дзе знойдзеш і струхлелы пень ад тых бяроз.

А тут павернем на гэты жвіраваты высокі ўзгорак, на якім даўней стаяў межавы слупок.

За слупком і пачынаўся наш хутар...

Вось табе і ўзгоркі абяцаныя, зарослыя ляшчэўнікам, і малады бярэзнік ля балота, які вырас на месцы даўняга, высечанага суседзямі, калі мы адсюль з’ехалі. Вось табе тое ажно да далягляду тарфяное балота, дзе, пэўна, і зараз паміж ап’яняючага багуну як насыпана кісла-салодкіх журавін, і дзе пад канец лета з моху выцягваюцца на незвычайна даўгіх ножках падбярозавікі. А вось тое таямнічае балотнае возера з прыбярэжным сітнягом і чорнымі карчамі, пад якімі жылі вусатыя і такія ж чорныя ракі. І вось табе спрэс на ўзгорках валуны: большыя і меншыя, акругленыя і кантаватыя, ружовыя і шэрыя, з рознакаляровымі «жыламі», з лішаямі і мохам. На большых было добра прысесці адпачыць, нагуляўшыся, а аб малыя колькі разоў да крыві збіваў ногі, бегаючы за каровамі, якія толькі і ведалі лезці ў шкоду на суседскі хутар.

Бачыш гэты бугор і камяні навокал яго? Месцамі яшчэ прыкметна, што камяні ляжаць роўным парадкам. Тут стаяла наша хата, а бугор гэты — печышча. На схіле ўзгорка вялікая аплыўшая яміна — рэшткі склепа. Побач яміна меншая — усё, што засталося ад калодзежа. А ён жа быў такі глыбокі, што я, дачуўшыся, што зямля круглая, думаў: праз калодзеж бачу на другі бок зямлі — і там сіняе неба і воблакі.

У глыбокім рове за нашай хатаю вясной і пасля кожнага вялікага дажджу бег бурлівы ручай. Як імкліва ляцелі па ім мае выструганыя з хваёвай кары чоўнікі! Прыпынялі яны свой імпэт толькі вось у гэтым, зараз перасохлым, балотцы.

Але пачакай! Чаму тут, на краі гэтага балотца, тая ж ялінка — такая ж маленькая, зялёная і разлапістая? Я ж спадзяваўся, што яна даўно вырасла і яе ссеклі суседзі на дровы і даўно спалілі. А яна чамусьці з таго часу зусім не вырасла. Не паднялася вышэй ні на пядзю. І ніхто таму на яе не паквапіўся. Нават не ссеклі пад Новы год. А я ж думаў, што яе ўжо няма, што яе напаткаў лёс іншых хвояў і ялін, што раслі ля катловак. А яна, бачыш, стаіць — абсалютна такая, як і тады! Можа, пад ёй у зямлі ляжыць валун, які не дае ходу караням, не дапускае да зямных сокаў? А можа, пад дрэўцам валун маёй памяці?..

Тым летам так усё ўрадзіла — і жыта, і ячмень, і гарох. І на бульбе каліўе ўзнялося высокае і густое. Гумно пад самае шэламя было набіта снапамі, саломаю, сенам. Аруды поўніліся зернем.

І чаму зямля так радзіла тым летам? Хіба яна не ведала, што ўсё гэта пойдзе не чалавеку, а агню?

Не памятаю, чаго мы ўсе разам сабраліся былі вось на тым узгорку з вялікім каменем. Тады каля каменя расла пакручастая бяроза і густы ляшчэўнік. Ляшчэўнік, як бачыш, ёсць і зараз. На яго рэдка ў каго падымаецца сякера.

Дык чаго мы апынуліся на тым узгорку? Я то быў з торбачкаю цераз плячо — збіраў арэхі, бо яны ўжо паспелі і пачыналі лушчыцца. Тата, магчыма, грэў лазню, што была непадалёку. Бронька, наш далейшы сусед, быў заўзятым паляўнічым, і, хоць давялося здаць немцам стрэльбу, даўняя звычка, магчыма, паклікала яго пахадзіць па навакольных лясах і балотах. Пэўна, так, блукаючы, ён і натрапіў на наш узгорак. Ну а сусед бліжэйшы мог надысці, убачыўшы мужчын, каб перакінуцца з імі якім словам.

Было бязвоблачнае і ціхае пасляпаўдня. Мы стаялі на самым лабку ўзгорка і глядзелі на далягляд за балота. Там уздымаліся дымы. Яны строма выцягваліся ў неба і толькі ў вышыні заломваліся і сплывалі шэрай смугою ў бок Нарачы.

— Гарыць уся Заворнач, — кажа мой тата. Заворнач — гэта край, што за рэчкаю Ворнач.

— Не міне і нас немец — вые маё выжла начамі, — хмурыцца Бронька.

Бліжэйшы сусед засяроджана грызе сухую сцябліну і маўчыць.

Ноч прайшла такая ж ціхая. І, здаецца, не было якому ветру нагнаць тыя хмары, але на другі дзень усё неба было як засланае шэраю пасцілкай. А можа, гэта не паспяваў разыходзіцца дым?

Ад гэтай засмужанасці рана пачало змяркацца, і мама ўзялася замешваць у драўлянай балейцы калатушку для парсюка. Хутка калатушка была гатовая. Зараз тату трэба было занесці яе ў бярэзнік, дзе ў схованцы быў парсюк — такім трывожным часам жыўнасць трымалі далей ад чужога вока.

— І я з табою, — узяўся быў я за клямку дзвярэй.

— Вот я табе нахаджу.

Я пакрыўдзіўся, сеў на лаву і пачаў з сумам глядзець у акно. Мама пайшла корпацца на агародзе. Старэйшы брат заняўся нейкімі сваімі справамі. Ціха было ў хаце і нудотна.

І раптам знадворку глуха пачулася, быццам нехта палкаю правёў па штыкетніку. Потым яшчэ раз, і яшчэ.

У хату ўбегла збялелая мама:

— Дзеткі, немцы.

Потым яна расказвала: толькі наламала бацвіння, каб падкінуць карове, калі будзе даіць. Разагнулася з ахапкам, ды так і выпусціла тое бацвінне з рук — з прыбалотных хмызоў выйшаў ланцуг людзей у зялёным і накіраваўся якраз на бярэзнік, куды пайшоў тата. Затым у бярэзніку пачуліся аўтаматныя чэргі...

Прачасаўшы бярэзнік, ланцуг выгнуўся падковай і пачаў абкружаць наш хутар. І тады мама ўбегла ў хату, да дзяцей.

А немцы паводзілі сябе па ўсіх правілах вайсковай навукі — за камень лёг салдат і нацэліў на будынкі кулямёт, іншыя салдаты агледзелі гумно, хлеў, склеп. Надышла чарга і да самой хаты...

У акно выткнулася страхатлівая каска. Каска пачала прыўздымацца, і я з жахам чакаў, калі з-пад яе пакажацца твар немца. Але твару не было — каска была ўздзета на аўтаматную рулю. Затым з’явіўся і немец — насцярожаныя вочы і плямістая накідка. Зазірнуў у хату і знік.

Тады мама адшчапіла на акне кручкі, паставіла нас паабапал яго на лаве, сама стала поруч і загадала:

— Як пачнуць паліць, пабяжым, дзеткі, каб нас забілі.

І пры гэтых словах мама не галасіла, не плакала. Толькі неяк нязвыкла гарэлі яе вочы. Такіх вачэй у мамы я ніколі не бачыў, ні да гэтага, ні пасля.

Я чуў, што немцы паляць людзей жывымі, разам з хатамі, і адразу згадзіўся з мамаю — хай лепш застрэляць. Бо ведаў, што агонь — гэта вельмі балюча, гэта пячэ, а «заб’юць» — гэта імгненна, можа, і болю не адчую.

Праз акно я бачыў паласу іржышча. Нешырокую — перабегчы няма чаго. Потым роў, і ў канцы яго — балацявіну і на краі яе маленькую ялінку. І мне страшэнна хацелася паспець дабегчы да гэтай ялінкі. Няхай заб’юць там.

Чаканне доўжылася бясконца. Нарэшце загрукалі боты на ганку, з ляскатам адчыніліся дзверы і ў хату ўсунуліся два аўтаматчыкі — пачварныя да непрытомнасці постаці.

— Бандытоф нéма?

— Няма, паночкі, няма!

Пярэдні немец прыгнуўся і жахнуў кароткай чаргою ў падпечак — быццам зноў шмарганулі палкаю па штыкетніку, толькі ўжо аглушальна моцна. Рэзка засмярдзела порахам. Другі немец палез па драбіне на гарышча. Адкінуў у столі века, прасунуўся ў лаз і прайшоўся чэргамі па чым мог.

На гэтым пакуль і скончылася. Пайшлі з хаты немцы. Падняўся з-за каменя кулямётчык.

І зараз мама загаласіла, заломваючы рукі. Старэйшы мой брат пачаў супакойваць яе як мог. А я таксама, гледзячы на маму, заплакаў уголас.

І тут зноў адчыніліся дзверы і ў хату ўвайшоў тата. Ён быў бледны, запэцканы балотнай тванню і трымаў у руцэ пустую балейку. Убачыўшы тату, мама загаласіла яшчэ мацней і кінулася яму на шыю.

А тата толькі разгублена паказваў балейку:

— Во, паглядзі...

У сценцы балейкі свяцілася круглая адтулінка. Дно пасудзіны было пашчапанае, і там была такая ж дзюрачка, толькі наўскос.

Затым тата пайшоў на дрывотню, знайшоў там сучкі, абстругаў іх нажом і моцна загнаў у адтулінкі. Тое, што выступала, роўна абрэзаў.

Дарма тата стараўся. Згарэла гэта балейка назаўтра ж, разам з усім нашым набыткам і будынкамі, разам з суседнімі хутарамі, з малымі і вялікімі навакольнымі вёскамі...

Ну вось, дачка, я зараз не змагу паказаць табе ні тую ручаіну, каля якой раслі самыя смачныя ў маім жыцці маліны; ні тую грушу-дзічку, пад якой хаваўся спякотнымі днямі; ні тую хвою з дуплом, у якім вадзіліся сіваваронкі. Не змагу цябе правесці па сотнях тых куткоў і куточкаў на гэтых узгорках, дзе спрэс сляды маёй памяці. Бо зараз памяць нябачнымі ланцугамі зноў прыкаваная да гэтай вось маленькай ялінкі. І яе можна адарваць хіба што толькі з каранямі дрэўца.