Жан Кальвін: тады і сёньня. Што прынес людзям знакаміты пратэстант

Прайшло ўжо 440 гадоў з дня сьмерці француза, які кінуў выклік Каталіцкаму касьцёлу. З тых часоў кальвінізм распаўсюдзіўся па сьвеце, і на сёньня гэтых пратэстантаў каля 80 мільёнаў чалавек. У Беларусі дзейнічае два кальвінісцкіх збора, а ў часы ВКЛ іх было каля 150!

Жан Кальвін нарадзіўся 10 ліпеня 1509 года ў французскім горадзе Нуаён. У 1536 годзе Кальвін апублікаваў першае выданьне сваёй асноўнай працы «Навука хрысьціянскай рэлігіі». У гэтым тэксце сістэматычна выкладзеныя яго багаслоўскія погляды, у тым ліку дактрыны пра перадвызначэньне, абсалютны сувэрэнітэт Бога і поўную сапсаванасьць чалавечай прыроды. Гэтыя ідэі ляглі ў аснову рэфармацкай тэалёгіі.

Запрошаны ў Жэнэву ў 1541 годзе, Кальвін імкнуўся стварыць узор хрысьціянскай супольнасьці.

Крытычны бок Кальвіна

Сярод найбольш спрэчных аспектаў тэалёгіі Кальвіна — яго вучэньне аб перадвызначэньні. Гэта значыць вера ў тое, што Бог, у сваёй бясконцай мудрасьці, перадвызначыў вечны лёс кожнага чалавека. Кальвін сцьвярджаў, што Бог выбраў адных для выратаваньня (абраных), а іншых для асуджэньня (асуджаных), грунтуючыся выключна на Яго Боскай волі, незалежна ад якіх-небудзь прадугледжаных заслугаў або дзеяньняў з боку асобных людзей.

Такі суровы погляд на Боскія дзеяньні выклікае глыбокія этычныя пытаньні. Калі Бог перадвызначыў лёсы ўсіх людзей, якая тады роля чалавека? Маральная дылема засяроджваецца на справядлівасьці і дабрыні Бога. Крытыкі Жана Кальвіна сцьвярджаюць, што Бог, які перадвызначае людзей на вечны праклён, незалежна ад іх учынкаў і выбараў, зьяўляецца несправядлівым. Такое адлюстраваньне Бога супярэчыць панятку міласэрнага Бога, які прадстаўлена ў больш шырокай хрысьціянскай тэалёгіі.

Больш за тое, мэта маральных паводзінаў становіцца неадназначнай, калі лёс ужо вырашаны. Калі збаўленьне недасягальнае праз добрыя ўчынкі, які стымул застаецца для этычнага жыцьця? Кальвін адказваў на гэта, што добрыя ўчынкі зьяўляюцца натуральным вынікам знаходжаньня сярод абраных, а не сродкам дасягненьня збаўленьня і вечнага жыцьця.

Крытыкі кальвінізму сцьвярджаюць, што дактрына Кальвіна, насуперак суцяшэньню, ўсяляе жах, што чалавек можа быць асуджаны з самага пачатку, незалежна ад яго веры і дзеяньняў. Гэты псыхалягічны стрэс рэзка кантрастуе з хрысьціянскім пасланьнем надзеі і ласкі. Новы Запавет падкрэсьлівае дасяжнасьць збаўленьня для ўсіх, хто верыць, аднак перадвызначэньне Кальвіна, здаецца, абмяжоўвае гэтае абяцаньне, што прыводзіць да тэалягічнай напружанасьці.

Вера, антысемітызм і 95 тэзісаў: гісторыя барацьбы Марціна Лютэра з габрэямі і Касцёлам

У адказ на гэтыя этычныя і псыхалягічныя праблемы шматлікія сучасныя тэолягі спрабавалі пераасэнсаваць або нават адкінуць строгае перадвызначэньне Кальвіна. Адным з такіх пераасэнсаваньняў зьяўляецца канцэпцыя «ўмоўнага абраньня», якая сцьвярджае, што перадвызначэньне Бога заснаванае на Яго прадбачаньні таго, хто будзе свабодна прымаць Яго ласку. Гэта меркаваньне падтрымлівае непасрэдную волю Бога пры захаваньні чалавечай волі, мяркуючы, што Боскае абраньне і чалавечы выбар не выключаюць адзін аднаго, а працуюць у гармоніі.

Іншы падыход — гэта дактрына «ўсеагульнага прымірэньня», якая сцьвярджае, што ў канчатковым выніку ўсе будуць выратаваныя праз Божы плян адкупленьня.

Акрамя таго, некаторыя пратэстанцкія дэнамінацыі сёньня зьмякчылі сваю пазыцыю адносна перадвызначэньня, засяродзіўшыся замест гэтага на тэмах ласкі і любові.

Кальвін дыктатар?

Перыяд знаходжаньня Жана Кальвіна ў Жэнэве часта выклікае значную крытыку за аўтарытарнае кіраваньне.

Ствараючы «набожнае грамадзтва» ў Жэнэве, Кальвін прадугледжваў супольнасьць, якая строга кіруецца біблейскімі прынцыпамі. Гэтае бачаньне матэрыялізавалася праз Кансысторыю, орган, адказны за царкоўную дысцыпліну, што валодаў значнай уладай як над грамадзкім, так і прыватным жыцьцём.

Кансысторыя, якая складалася з пастараў і сьвецкіх старэйшынаў, зьбіралася штотыдзень, каб назіраць за маральнымі паводзінамі жыхароў Жэнэвы, разглядаючы справы аб ерасі, блюзьнерстве і іншых парушэньнях усталяванага маральнага парадку. Гэты кантроль над паўсядзённым жыцьцём душыў свабоду думак. Інтэлектуальнае іншадумства не дапускалася, а любое адхіленьне ад кальвінісцкага бачаньня сутыкалася з цяжкімі наступствамі.

Такая жорсткая мадэль кіраваньня стварыла рэпрэсіўнае асяродзьдзе, перашкаджаючы разнастайнасьці думак і дыскусіяў, якія былі адметнай рысай больш шырокага руху Рэфармацыі.

Асабістыя свабоды пры гэтым рэжыме былі істотна абмежаваныя. Кансысторыя кантралявала ўсё: ад наведваньня царкоўных службаў да вопраткі, ад публічных паводзінаў да асабістых паводзінаў у сям'і. Дзейнасьць, якая лічылася амаральнай, такая як танцы, азартныя гульні і некаторыя формы забаваў, была забароненая. За парушэньні прадугледжваліся жорсткія пакараньні — ад грамадзкіх вымоваў і штрафаў да турэмнага зьняволеньня і высылкі.

Пакараньне сьмерцю Мігеля Сэрвэта, бадай што, самы сумна вядомы прыклад варожасьці Жана Кальвіна да розных поглядаў. Сэрвэт, гішпанскі лекар і тэоляг, быў яркім крытыкам трынітарнай дактрыны, якую ён лічыў небіблейскай. Яго супярэчлівыя погляды і творы, асабліва яго адмаўленьне Сьвятой Тройцы, ужо выклікалі да яго варожасьць як каталіцкіх, так і пратэстанцкіх уладаў. У 1553 годзе ён быў арыштаваны інквізыцыяй і прысуджаны да сьмерці, але здолеў уцячы з-пад варты.

У тым жа годзе падчас праезду праз Жэнэву Сэрвэт быў пазнаны, арыштаваны і аддадзены пад суд за ерась і блюзьнерства. Нягледзячы на ​​магчымасьць адмовіцца, Сэрвэт заставаўся непахісным у сваіх перакананьнях. Судовы працэс пад наглядам Жана Кальвіна і гарадзкіх уладаў завяршыўся асуджэньнем Сэрвэта на сьмерць праз спаленьне, і гэты лёс напаткаў яго 27 кастрычніка 1553 года.

Пратэстант, які ўзначаліў каталіцкі касьцёл у Беларусі

Жэнэва Жана Кальвіна ў імкненьні да дактрынальнай чысьціні адлюстроўвала аўтарытарызм, супраць якога яна першапачаткова выступала. У параўнаньні зь яго сучасьнікамі кіраваньне Кальвіна ў Жэнэве было прыкметна больш жорсткім. У той час як Марцін Лютэр таксама змагаўся з нязгодай у сваіх шэрагах, яго падыход быў у цэлым менш страшэнным. Канфлікты Лютэра былі адзначаныя тэалягічнымі дэбатамі, а не выкарыстаньнем дзяржаўнай улады для прымусу да канфармізму.

Філёзаф Жан-Жак Русо называў Кальвіна боска бязгрэшным ва ўласных вачах, для якога найменшая апазыцыя заўсёды была справай рук сатаны і злачынствам, годным вогнішча.

А пісьменьнік Стэфан Цвэйг адзначаў, што Жан Кальвін далёка абагнаў каталіцкую інквізыцыю ў здушэньні іншадумства, стварыў дасканалую паліцыю для нагляду за людзьмі і разьвязаў татальны тэрор.

Варта дадаць, што вядомыя ўсім пурытане чэрпалі натхненьне з ідэяў Кальвіна, і такім чынам зьбіраліся супрацьстаяць іншым “недастатковым” пратэстантам – англіканцам.