Міхась Кукабака: трэба супраціўляцца любой фальшы

Сёння сваё 80-годдзе адзначае Міхась Кукабака — беларускі дысідэнт савецкіх часоў. За свае перакананні, адстойванне свабоды слова і распаўсюд Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека ён 17 гадоў быў пазбаўлены волі.

Міхась Кукабака. Бабруйская крэпасць, 23 красавіка 2014 г 

Да юблілею падрыхтаваная дакументальная кніга “Міхась Кукабака” — зборнік артыкулаў, інтэрв’ю, лістоў. Аснову кнігі скадае інтэрв’ю, запісанае 2-4 лютага 2013 года ў маскоўскай кватэры Міхася Кукабакі. Кніга падрыхтаваная Праваабарончым цэнтрам “Вясна” і Цэнтрам даследаванняў грамадзянскай супольнасці Беларусі.

Прапануем фрагменты кнігі, якія тычацца жыцця Міхася Какубакі ў Бабруйску. 

Дзяцінства

Нарадзіўся я 3 снежня 1936 года ў Бабруйску. Хоць да 1958 года ў пашпарце была дата 2 лютага. Думаю, не памылка. Мабыць, каб крыху раней мяне сплавіць з дзіцячага дома, і зрабілі на дзесяць месяцаў старэй. А пасля арміі ўсё стала на свае месцы. З матэрыялаў крымінальнай справы за 1970 год даведаўся, што маці нарадзілася ў 1912 годзе і працавала на лесазаводзе там жа, у Бабруйску. Колькі сябе памятаю, а гэта, мабыць, з трох-чатырох гадоў, быў я непажаданым дзіцёнкам. Маці была да мяне абыякавая, і ў мяне таксама не было да яе нейкіх сыноўніх пачуццяў.

Мной займалася бабуля, і, падобна, я быў для яе сэнсам жыцця. Вось яе і ўспрымаў як адзінага роднага чалавека. Са шкадаваннем успамінаю, толькі адзіны раз мне ўдалося зрабіць для яе нешта карыснае. Калі нас, трох хлопцаў, пераводзілі ў рамеснае вучылішча, то начальства дзіцячага дома расшчодрыліся. Усім тром далі па добраму ваўнянаму швэдры чырвонага колеру. Калі бабуля мяне наведала, мне з цяжкасцю ўдалося ўгаварыць яе ўзяць швэдар. Прыйшлося злёгку зманіць, маўляў, у мяне яшчэ ёсць.

У дзіцячым доме жылі, як у акварыуме

Мы ў дзіцячым доме былі, як у нейкім акварыуме; адлучаныя плотам ад паўсядзённай, рэальным жыцці краіны. Калі чалавек выхоўваецца ў сям'і, то ў школе яго замбіруюць «мантрамі»: савецкая ўлада, рэвалюцыя, наперад да камунізму, у светлую будучыню.

Вяртаецца дадому — чуе ад бацькоў зусім іншае: нізкая зарплата, як дажыць да заробку, зноў у краме няма таго ці іншага; а вось дырэктар прадпрыемства або начальнік цэха новую машыну купіў, сакратар парткама або гаркама новую дачу сабе будуе або кватэру вялікую атрымаў. І ўсё гэта паўшэптам, каб суседзі не пачулі. Атрымліваецца нейкая раздвоенасць свядомасці. З аднаго боку дзіця чуе адно, а з другога — наадварот.

Чалавек паступова прывыкае жыць у межах двайны маралі. Засвойвае гэты стан, як натуральны і бяспечны. У дзіцячым доме выхавальнікі-выкладчыкі з дзецьмі ніколі не гаварыць адкрыта. «Выхаванне» — у рамках дзяржпрапаганды — трывалае замбавання. А потым чалавек выходзіць у рэальны свет. Пачынае працаваць і жыць самастойна.

Міхась Кукабака, паэт Алег Бембель,  паэтка Антаніна Хатэнка ды мастак Мікола Купава.  Дзяды 1990, Парк Чалюскінцаў — месца масавых расстрэлаў пра Сталіне. Фотаздымак Уладзіміра Сапагова (1952-2012)

Вось тут і атрымліваецца рэзкі дысананс паміж светам «ідэальным”  і рэальным, да якога чалавек псіхалагічна не гатовы. І гэта адрозненне ўспрымаецца востра, стварае ўнутраны канфлікт. Гэта прарываецца па-за, і чалавек спрабуе неяк абараняцца, спрабуе гэты разрыў ліквідаваць. Пры ўмове, што ён унутрана сумленны і не схільны да абразлівых, зневажлівых да годнасці кампрамісаў. Гэта адзін з матываў прыходу да дысідэнцтва: імкненню супраціўляцца любой фальшы.

Вяртанне ў Бабруйск

У 70-ыя гады ў Бабруйск я прыехаў не ў нейкі абстрактны горад, а вярнуўся ў горад свайго дзяцінства, дзе я нарадзіўся, і мае родныя, як той казаў, з роду ў род, жылі там. Або паблізу, у вёсках, як мая бабуля. Вядома, пасля многіх гадоў адсутнасці я шукаў сляды, якія нагадвалі пра мінулае, нейкія асацыяцыі з дзяцінствам, шчыра кажучы, тое, што і называецца Радзімай, — роднае, блізкае. Ва ўсім стараўся гэта ўбачыць: што змянілася, а што захавалася?

Калі зайшоў на тэрыторыю дзіцячага дома, там заставалася ўжо напаўразвалены будынак. Мяне нават спыталі:

— А вы хто? Вы наконт вывазу?

— У сэнсе? Ды не, — кажу, — я проста выпадкова.

А я быў у капелюшы, у мяне была такая бародка з бакенбардамі, падстрыжаная на манер канадскага шкіпера. Ведаеце, як гэтыя «марскія ваўкі» хадзілі з такімі бакенбардамі? Выгляд для правінцыі нязвыклы. І яшчэ ў руках у мяне быў партфель. А чалавек з партфелем звычайна ўспрымаецца як чыноўнік, начальства якое-небудзь. З бародкай незразумелай, у капелюшы, з партфелем. Таму і ўзніклі да мяне пытанні.

Па мясцінах “Скрадзенай Бацькаўшчыны, Бабруйск, 23 красавіка. Кадр з фільма “Дысідэнт”, здымкі: Уладзімір Каспяровіч. "Сыходзячы  да чыгуначнага пераезду, што на вуліцы Бахарава, заўважыў папераджальны надпіс ля шлагбаўма: “Берегись поезда!” І адразу згадалася. А 25 гадоў таму тут было напісана: "Сцеражыся цягнiка!" і толькі ўнізе — рускі пераклад. Цяпер беларуская фраза знікла. Да ўласнага здзіўлення, мяне гэта непрыемна закранула. “Нечакана я ўсвядоміў сябе беларусам…", — так апісаў гэтае месца Міхась Кукабака ў нарысе “Скрадзеная Бацькаўшчына”  25-га сакавіка 1978 года

Пахадзіў, паглядзеў. Залез праз пралом у дом. А ў дзяцінстве здаваўся аграмадным. З узростам усё па-іншаму ўспрымаецца. Спальня: хлопчыкі, дзяўчынкі, усё аблазіў. Класы для хатніх работ, куды мы збягалі з заняткаў у школе або хаваліся праз акенца ад выхавальнікаў для сваіх гульняў. Агледзеў двор. Праводзіліся такія піянерскія, выхаваўчыя мерапрыемствы: пасадка дрэў, кветнікаў.

Памятаецца, я таксама пасадзіў елачку на алеі. Павінна была бы яна вялікая ўжо вырасці за гэтыя гады. Гляджу — ніякай алейкі няма. Я так і напісаў у сваім нарысе “Скрадзеная Бацькаўшчына”: «памяць сцёртая бульдозерам». Гэта значыць, там ужо ўсё даўно знішчылі. А недалёка быў пабудаваны інтэрнат — двухпавярховы, мураваны. Інакш кажучы, нічога не знайшоў, што было бы звязана з маімі дзіцячымі ўспамінамі. Толькі гэты паўразбураны барачнага тыпу драўляны дом пад знос.

Пайшоў далей па горадзе. Сабор, які калісьці ўражваў мяне, таксама знеслі. Быў касцёл каталіцкі, вялікі. На месцы касцёла ўзвялі будынак нейкага будтрэста. Падышоў да пераезду па шляху, які каля мармеладнай фабрыкі праходзіў. У дзіцячым доме аднойчы нас вадзілі туды на экскурсію. Пасля экскурсіі ў многіх здарылася нястраўнасць — занадта актыўна дэгуставалі цукеркі.

Сцеражыся цягніка!

На пераездзе па шляху ад мармеладнай фабрыкі слупок быў з папераджальнай надпісам на шчыце: «Сцеражыся цягніка!» Ніжэй пераклад на рускай. Часта там бываў, і надпіс па-беларуску памятаў. Па звычцы глянуў на шыльду, а там па-руску «Берегись поезда!» Беларускі надпіс знік. І гэта мяне моцна закранула. Бо я ж у сваёй краіне знаходжуся! І хто мае права маю родную мову замяняць чужой? А ўсё таму, што нас пазбавілі сваёй дзяржаўнасці.

Бабруйск. 23 красавіка 2014 года

Імперская ўлада ў Крамлі навязвае свае стэрэатыпы паводзін, знішчае нашу культуру, мову з мэтай ператварыць нас у пакорлівы, вялікі статак рабоў. Каб прымушаць служыць чужым нам інтарэсам: адпраўляць нашых хлопцаў на войны ў Карэю, В'етнам, Афрыку ці яшчэ куды, у імя імперскіх інтарэсаў. А нам гэта трэба?! Так да мяне прыйшло глыбокае ўсведамленне сваёй нацыянальнай годнасці.

І я не мог прамаўчаць. Вырашыў свае разважанні выкласці, каб не толькі мае землякі прызадумаліся над паняццем, што такое Радзіма. І ў той жа час хацеў выказаць сваё стаўленне да гэтага рэжыму. Каб не было ва ўлады ілюзій, што сваёй хлуснёй, прапагандай яны здольныя усіх замбаваць. Каб яны ўсвядомілі, што рана ці позна калі не ім, то іх нашчадкам давядзецца расплачвацца за злачынствы, калі не фізічна, то маральна. Такая была перадгісторыя стварэння майго сціплага нарысу «Скрадзеная Радзіма». Мне ўдалося перадаць яго ў заходнюю прэсу.

Праца на элекстрастанцыі

… У Бабруйску пасля начлегу на вакзале стаў прыглядацца да розных аб'явах. Так як вызваліўся з псіхушкі, то зрабіў некаторыя праўкі ў дакументах, каб схаваць гэты факт біяграфіі. Тады яшчэ запісу рабіліся чарніламі. Зводзіць іх, выпраўляць не складала адмысловай працы. Што я і прарабіў. Бо вызваліўся з псіхушкі лічыцца інвалідам. Практычна пазбаўлены ўсіх правоў.

Вырашыўшы праблему з дакументамі, уладкаваўся электраманцёрам на электрастанцыю, ЦЭЦ-2. А з дыягназам «псіх» мяне б на гарматны стрэл не падпусцілі да гэтай працы.  

Амаль адразу пачаліся праблемы. Мае паводзіны былі такімі, як і да арышту. Катэгарычна адмаўляўся ад усялякага ўдзелу ў так званым грамадскім жыцці: суботнікі, нядзельнікі ды іншае. І ў рабочым асяроддзі не саромеўся выказваць крытычныя адносіны да ўлады, да ўсіх падзей у краіне і свеце. І тут глядзеўся першым часе як белая варона.

Памятаецца, адзін камандзіраваны з Мінска наладчык, камуніст з пяцігадовым стажам, прыйшоў з прэтэнзіяй да начальніка цэха. Як мне пазней распавялі, ён з абурэннем спытаў: «Як вы маглі гэтага нягодніка Кукабаку прыняць на працу?! Ён адкрыты вораг савецкай улады, такім не месца ў калектыве». А начальнік цэха апраўдваўся, маўляў, сам нядаўна на гэтай пасадзе. Вось такая была калізія. Натуральна, пра мяне тут жа далажылі ў КДБ. А там пачалі наводзіць даведкі, рабіць запыты.

Але праходзіў час — і стаўленне рабочых да мяне стала змяняцца. І зноў-такі з прычыны маіх паводзін. Хлопец з суседняга пакоя ў інтэрнаце выпраўляў сваю дзяўчыну на вакзал, спазніўся і прыйшоў да 12-й гадзіны. Камендант адмовілася яго ўпусціць. Маўляў, рэжым ёсць рэжым, калі спазніўся — начуй, дзе хочаш. Тады ён па пажарнай лесвіцы ўскараскаўся і праз акенца трапіў у свой пакой.

Камендантка ўсё гэта назірала, паднялася на паверх і стала патрабаваць, каб хлопец пакінуў інтэрнат. Па камплекцыі жанчына здаровая, так біла ў дзверы, што разбудзіла жыхароў, які паспелі ўжо заснуць. А праз пару дзён — загад аб высяленні хлопца з інтэрната за парушэнне рэжыму пражывання.

Сустрэча з Аляксандрам Леаненкам, у абарону якога Міхась Кукабака пісаў ліст у часопіс “Вожык”. Бабруйск,  23 красавіка 2014 года. Фота Сяргей Балай

Здавалася, шараговы выпадак, каму якая справа да нечага канфлікту з камендантам. Але мяне самаўпраўства каменданткі абурыла. Сеў і адразу напісаў ліст, кшталту фельетона, у сатырычны часопіс «Вожык». Акрамя таго, і ў цэху вельмі з’едліва абмаляваў паводзіны каменданта. Маім лістом у Мінску зацікавіліся і даслалі карэспандэнта для высвятлення сітуацыі.

Але, як тады было прынята, журналіст спачатку накіраваўся ў партком на размову. Там, натуральна, ахарактарызавалі Кукабаку як злоснага пасквілянта, які нават на сцяне ў сябе ў інтэрнаце павесіў фотаздымкі вядомых антысаветчыкаў: генерала Грыгарэнкі, акадэміка Сахарава. Карэспандэнт з’ехаў, нават не пагутарыўшы са мной. Аднак загад адмянілі і хлопца пакінулі ў спакоі.

Праз 38 гадоў пабываўшы ў Бабруйску, я сустрэўся з тым хлопцам Леаненкам. Жыццярадасны, поўны сіл і здароўя, успомнілі з гумарам пры мінулыя падзеі.

Сяржант міліцыі Пенязь

Аднойчы маім суседам па пакоі ў інтэрнаце апынуўся міліцыянт — сяржант міліцыі па прозвішчы Пенязь. Мы з ім досыць хутка знайшлі агульную мову. Там нейкі скандал быў у інтэрнаце. Хуліганы біліся на калідоры, і ён вырашыў іх уціхамірыць. Я кажу яму: «Ты не саромейся, скажы мне. Я супраць хуліганства і заўсёды дапамагу табе, калі трэба будзе».

Адразу ўсталяваліся нармальныя адносіны. Потым я яму распавёў, што сядзеў, быў у зняволенні. Але, можа быць, ён і сам ведаў. Нездарма ж мяне з міліцыянтам у адзін пакой пасялілі. У сябе на сцяне я павесіў Дэкларацыю правоў чалавека, патлумачыў, што гэта за дакумент. Паказаў яму часопіс «Кур’ер» ЮНЕСКА. Маўляў, гэта не якая-небудзь варожая літаратура гэты часопіс. А яму над ложкам, павесіў разварот з часопіса «Новое времяс» — сцягі ўсіх краін свету.
«Вось, — кажу, — будзеш ведаць, у якой краіне якія сцягі». Дайшло да таго, што: «Слухай — кажу, — у вас жа ёсць, напэўна, друкавальная машынка ў аддзяленні. У мяне, як бачыш, няма. Вось добры артыкул знайшоў, надрукуеш некалькі асобнікаў? »Натуральна, імя аўтара яму не паведаміў. Гэта быў артыкул Салжаніцына «Жыць не па хлусні». І ў вольны час або ў начное дзяжурства ён для мяне друкаваў розныя самвыдатаўскія матэрыялы, нават не падазраючы пра гэта.

Пасля майго арышту КДБ з ног збілася, правярала па горадзе машынкі: «Дзе Кукабака мог капіяваць?». Ім у галаву не прыходзіла, што друкавалі на машынцы ў аддзяленні міліцыі. Бо тады друкавальныя машынкі рэгістраваліся, каб можна было адбіткі параўноўваць. Такая пацешная сітуацыя ўзнікла.

Падрыхтоўка тэкста: Паліна Сцепаненка

Фота з архіву Міхася Кукабакі