Спыненне таталітарызму магчымае — калі дыктатар страціць уладу
Сяргей Нікалюк на sn-plus.com разважае пра тое, ці магчымы зараз разварот ад таталітарызму ў нармальнае рэчышча і што можа дапамагчы гэта зрабіць.
«На паўдарозе адэпты кантролю спыніцца не ў стане». Ілюстрацынае фота «НЧ»
Палітычным рэжымам, якія хіснуліся аднойчы ў бок аўтарытарызму, складана спыніцца на паўдарозе. Канцавая станцыя — таталітарызм. Прыпынкі магчымыя, але на час. Масавыя пратэсты, тэрарыстычныя і ваенныя выклікі спрыяюць паскарэнню пры руху з пункту А ў кропку Т.
Пра адрозненні рэжымаў спецыялісты спрачаліся і працягваюць спрачацца. Але ў самым агульным выглядзе «Таталітарны рэжым патрабуе ўдзелу: хто не маршыруе і не спявае, той нелаяльны. Аўтарытарны рэжым, наадварот, пераконвае падданых заставацца дома. Хто занадта бадзёра маршыруе і занадта гучна спявае, той на падазрэнні, незалежна ад ідэалагічнага зместу песень і напрамкі маршаў» (Кацярына Шульман, палітолаг).
Наколькі блізка да кропкі Т прасунулася «наша Расія»? Прывяду адзін прыклад, які я запазычыў у лідара патрыятычнага руху «Радзіма» Пятра Шапко:
«Ёсць просты спосаб, як адрозніць чалавека прынцыповага ад чалавека беспрынцыповага. Ты артыст, ты выказваешся супраць дзеянняў улады, свайго войска, супраць нейкіх дзеянняў, якія падтрымлівае народ, значыць, ты гатовы за гэта пацярпець».
Якім чынам падобнае выказванне прафесійнага патрыёта спалучаецца з Канстытуцыяй?
Неабавязкова быць спецыялістам па канстытуцыйным праве, каб выявіць прамое парушэнне Асноўнага закона. У прыватнасці, артыкул 29 п. 1 гарантуе кожнаму свабоду думкі і слова, а п. 2 артыкула 13 забараняе ўсталёўваць якую-небудзь ідэалогію ў якасці дзяржаўнай або абавязковай.
Але гэта ў тэорыі. Для тых, хто не валодае савецкім досведам, нагадаю, што нельга верыць усяму, што напісана ў афіцыйных дакументах, а тым больш калі напісана на плоце — напрыклад, такі лозунг: «Пад сцягам марксізму-ленінізму, пад кіраўніцтвам Камуністычнай партыі — наперад, да перамогі камунізму!».
З нагоды рэальнага становішча спраў з гарантыямі свабоды думкі і слова на днях адбыўся неардынарны выпадак з маскоўскай пенсіянеркай, якая адпачывала ў санаторыі ў Нальчыку. Падчас вячэры ў сталовай бабулька згадала, што «Зяленскі сімпатычны малады чалавек з добрым пачуццём гумару».
Такі ўзровень вальнадумства суд, які доўжыўся 5 хвілін, ацаніў у 40 тыс. рублёў. І так і трэба! Ёй яшчэ шчасліва абышлося. За «дыскрэдытацыю расійскага войска», а менавіта такім было абвінавачанне, да 10 гадоў строгага рэжыму атрымаць сёння «ў нашай Расіі» не праблема. Прыкладаў — куча і горба.
Чалавек, які спрабаваў скрасці раку Волгу
Ці азначае гісторыя з пенсіянеркай, што расійская дзяржава ў сваім дыялектычным развіцці пункта Т ужо дасягнула? Я б не спяшаўся з падобнай высновай. Звярніце ўвагу, бабульку асудзілі па даносе за канкрэтнае выказванне, ад якога яна не адмаўлялася. Пільныя супляменнікі на яе данеслі, але яны яе не абгаварылі. Гэта прынцыповы момант. Грань, якая аддзяляе 2023 год ад 1937 года, яшчэ не пераадоленая.
Каб у гэтым пераканацца, спашлюся на выпадак з геафізікам, акадэмікам Мікалаем Козыравым, які ў 1937 годзе быў асуджаны на дзесяць гадоў за спробу скрасці раку Волгу. У абвінавачанні так і было напісана: «Спрабаваў скрасці Волгу з Расіі на Захад».
Першым тэрмінам справа не абмежавалася. Другую «дзясятку» будучы акадэмік атрымаў, у прыватнасці, за тое, што не пагадзіўся з выказваннем Энгельса («Дыялектыка прыроды») пра тое, што «Ньютан — індуктыўны асёл».
Вось і разважай пасля гэтага пра адрозненні паміж аўтарытарызмам і таталітарызмам. Адрозненні маюцца, і грамадзянам, якія не марнуюць свой час на вывучэнне паліталогіі, яны дадзены непасрэдна ў адчуваннях. Часам гэтыя адчуванні ствараюцца з дапамогай швабры.
Нагадаю, што «таталітарны рэжым патрабуе ўдзелу: хто не маршыруе і не спявае, той нелаяльны». Аднак таталітарны рэжым не варта разглядаць як унутраны маналіт, свабодны ад эвалюцыі. На пэўным этапе яго развіцця лаяльнасць перастае выконваць сваю ахоўную функцыю.
Трохі статыстыкі ад Вікіпедыі:
«Пры агульнай спісачнай колькасці органаў дзяржбяспекі каля 25 тыс. чал. на 1 сакавіка 1937 года ў перыяд з 1 кастрычніка 1936 г. па 15 жніўня 1938 г. было арыштавана 2273 супрацоўнікі дзяржбяспекі, з іх за "контррэвалюцыйныя злачынствы" — 1862».
Гэта значыць амаль кожны дзясяты! Таму маюць рацыю тыя даследчыкі, паводле разлікаў якіх самай жорсткай чыстцы падвергліся органы НКУС, што на дэфіцыт лаяльнасці не пакутавалі.
Згадаем Албанію
У Беларусі агульнымі намаганні «государевых людей» выпрацаваны арыгінальны погляд на прыроду таталітарызму/дыктатуры. Цытую:
«Ну які я дыктатар? Я, можа быць, і быў бы дыктатарам, калі б для гэтага быў рэсурс. Ты ж разумееш: для таго, каб быць Сталіным, трэба мець Савецкі Саюз, яшчэ і з ядзернай зброяй. Тады можна дыктат нейкі камусьці навязваць. Але мы сваё месца пад сонцам цудоўна ведаем, беларусы і Беларусь. Мы каму што дыктаваць можам? Нам не да дыктоўкі, нам бы сваё не аддаць, абараніць. Няма такой мэты. І для гэтага няма ніякага рэсурсу. Гэта трэба быць, ведаеце, бязмозглым і безгаловым, каб сябе ў Беларусі лічыць дыктатарам».
Безумоўна, гісторыі вядомыя выпадкі, калі дыктатары спрабавалі навязваць свае ўяўленні пра цудоўнае суседзям. Варта пагадзіцца і з тым, што без рэсурсаў на такое маглі адважыцца выключна безгаловыя.
Тым не менш знешняя экспансія заўсёды пачынаецца з устанаўлення таталітарнага рэжыму ўнутры краіны. Наяўнасць рэсурсаў для гэтага не абавязковая. Хутчэй наадварот — іх адсутнасць правакуе палітыку «вялікага скачка», правядзенне якой патрабуе поўнага кантролю дзяржаўных структур над эканомікай. Успомнім Албанію пры Энверы Ходжы (1944-1985).
Але той, хто з добрымі мэтамі пачынае з кантролю эканомікі, вельмі хутка пераходзіць да кантролю над усім і ўся: над выездам па-за межы краіны, над СМІ, культурай, персанальнымі данымі, інтэрнэтам…
На паўдарозе адэпты кантролю спыніцца не ў стане. Спыняе іх, як правіла, поўных крах аб'екта кантролю. Найвялікшая геапалітычная катастрофа XX стагоддзя — таму прыклад.