Страшэнны шлях да забароны выкарыстання біялагічнай зброі

10 красавіка 1972 года была падпісана міжнародная Канвенцыя аб забароне біялагічнай зброі. Узгадаем жахлівыя выпадкі выкарыстання біяагентаў.

Біялагічная (ці бактэрыяльная) зброя распрацоўваецца з выкарыстаннем жывых арганізмаў ці іх таксічных прадуктаў, каб вызваць хваробу, смерць ці нанесці сур’ёзную шкоду людзям, жывёлам ці раслінам. Такая зброя можа ўключаць у сябе шырокі спектр агентаў, такіх, як бактэрыі, вірусы, грыбкі і таксіны, і мае здольнасць распаўсюджвацца ў розных формах, у тым ліку ў паветры, вадзе ці з дапамогай харчовых прадуктаў.

Ужыванне біялагічнай зброі лічыцца сур'ёзнай пагрозай глабальнай бяспецы, паколькі яна можа выклікаць масавыя захворванні, смерць і эканамічны спад. Распрацаваць такую зброю прасцей, чым іншую зброю масавага знішчэння, што робіць яе асабліва прывабным інструментам для тэрарыстаў і тэрарыстычных дзяржаў.

Аднак асцярогі з нагоды магчымага выкарыстання біялагічнай зброі не знікаюць, і намаганні па прадухіленні яе выкарыстання застаюцца найважнейшым кампанентам глабальнай бяспекі.

Выкарыстанне біялагічнай зброі ўзыходзіць да старажытных часоў, калі біялагічныя агенты, такія, як трупы жывёл ці заражаныя крыніцы вады, выкарыстоўваліся для распаўсюджвання хвароб і паслаблення сіл суперніка. Адзін з самых ранніх зарэгістраваных выпадкаў біялагічнай вайны адносіцца да 6 стагоддзя да нашай эры, калі асірыйцы атручвалі варожыя студні жытняй спарыннёй (род грыбоў сямейства спарыннёвых — Clavicipitaceae, што паразітуе на жыце і пшаніцы), якая можа выклікаць галюцынацыі, трызненне і курчы.

У сярэднія стагоддзі ў ваенных дзеяннях выкарыстоўваліся розныя біялагічныя агенты, у тым ліку бубонная чума і воспа. Вядома, што Мангольская імперыя катапультавала заражаныя чумой трупы ў варожыя гарады падчас аблог.

На жаль, у найноўшай гісторыі чалавецтва жахлівыя выпадкі выкарыстання біялагічнай зброі не спыняюцца.

Выкарыстанне біялагічнай зброі падчас Першай сусветнай вайны

Падчас Першай сусветнай вайны абодва бакі спрабавалі заразіць супернікаў рознымі захворваннямі. Германія спрабавала распаўсюдзіць сібірскую язву і сап сярод войскаў саюзнікаў, забруджваючы прадукты харчавання і кармы для жывёл. Саюзнікі, у сваю чаргу, спрабавалі заразіць нямецкія войскі халерай і брушным тыфам.

Хаця дакладнае паходжанне грыпу ўсё яшчэ абмяркоўваецца, некаторыя даследчыкі выказалі здагадку, што ён мог быць выкліканы штамам грыпу H1N1, які ўзнік у птушак і перадаўся людзям праз інфіцыраваных жывёл або заражаныя прадукты харчавання.

Некаторыя гісторыкі таксама мяркуюць, што грып мог быць наўмысна распаўсюджаны як біялагічная зброя адной ці некалькімі ваюючымі нацыямі, але пераканаўчых доказаў у падтрымку гэтай тэорыі няма.

Выкарыстанне біялагічнай зброі падчас Першай сусветнай вайны было адносна абмежаваным у параўнанні з іншымі формамі вядзення вайны, але менавіта гэтая зброя выклікала пакуты і смерць незлічонай колькасці салдат і грамадзянскіх асоб.

Японская біялагічная зброя ў Кітаі

Падчас Другой сусветнай вайны Японія правяла шырокія даследаванні біялагічнай зброі і выкарыстоўвала яе ў вайне з Кітаем. Японскія вайскоўцы стварылі сакрэтную праграму біялагічнай вайны, вядомую як «Падраздзяленне 731», у рамках якой праводзіліся эксперыменты як на жывёлах, так і на людзях з мэтай распрацоўкі біялагічнай зброі.

Адным з самых сумна вядомых выпадкаў біялагічнай вайны падчас Другой сусветнай было выкарыстанне заражаных чумой блох у серыі нападаў на кітайскія гарады. Японскія самалёты скідалі керамічныя бомбы, напоўненыя блохамі, якія былі заражаныя бубоннай чумой. Гэта выклікала масавыя захворванні і гібель мірнага насельніцтва.

Іншыя біялагічныя агенты, якія выкарыстоўваліся Японіяй, выклікалі сібірскую язву, халеру і сыпны тыф. Такія агенты звычайна распаўсюджваліся праз заражаныя прадукты харчавання і ваду альбо шляхам заражэння ваеннапалонных.

Нямеччына таксама праводзіла даследаванні біялагічнай зброі падчас Другой сусветнай вайны, але не выкарыстоўвала яе ў баявых дзеяннях. Аднак нацысты праводзілі жахлівыя медыцынскія эксперыменты над вязнямі канцлагераў, у тым ліку эксперыменты, звязаныя з інфекцыйнымі захворваннямі, такімі, як тыф і малярыя.

Распрацоўка біялагічнай зброі падчас халоднай вайны 

Падчас халоднай вайны і Злучаныя Штаты, і Савецкі Саюз распрацавалі шырокія праграмы стварэння біялагічнай зброі. Гэтыя праграмы былі сакрэтнымі і працавалі без асаблівага кантролю.

Праграма Злучаных Штатаў па біялагічнай зброі, вядомая як «Праект 112», рэалізоўвалася ў 1960-х гадах і ўключала распрацоўку і выпрабаванні біялагічнай і хімічнай зброі. Праграма прадугледжвала выпрабаванні як на людзях, так і на жывёлах. У выніку «Праект 112» быў закрыты ў 1969 годзе пасля шырокага грамадскага пратэсту і палітычнага ціску.

Тым часам у Савецкім Саюзе таксама была шырокая праграма стварэння біялягічнай зброі, і вялася яна таксама таемна.

Урэшце Савецкі Саюз падпісаў Канвенцыю аб біялагічнай і таксічнай зброі ў 1972 годзе, але працягваў патаемна распрацоўваць і назапашваць біялагічную зброю да распаду Савецкага Саюза ў 1991 годзе.

Зарын супраць курдскага насельніцтва

Былы прэзідэнт Ірака Садам Хусейн ужываў біялагічную зброю на працягу свайго рэжыму ў 1980-х і 1990-х гадах.

Падчас ірана-іракскай вайны ў 1980-х Ірак ужыў хімічную і біялагічную зброю супраць іранскіх войскаў, а таксама супраць уласнага курдскага насельніцтва. У прыватнасці, лічыцца, што Ірак ужыў атрутнае рэчыва нервова-паралітычнага дзеяння зарын і атрутнае рэчыва іпрыт, а таксама біялагічны агент сібірскую язву.

Адным з самых сумна вядомых інцыдэнтаў выкарыстання біялагічнай зброі супраць курдаў быў напад на горад Халабджа ў 1988 годзе, калі іракскія войскі скінулі на горад сумесь гарчычнага газу і нервова-паралітычных рэчываў, у выніку чаго загінула каля 5000 чалавек.

Ужыванне хімічнай зброі супраць грамадзянскіх асоб, у тым ліку жанчын і дзяцей, у Халабджы і іншых месцах было шырока асуджана міжнароднай супольнасцю. Гэтыя атакі з’яўляліся парушэннем міжнароднага права, у тым ліку Канвенцыі аб забароне біялагічнай зброі, якую Ірак падпісаў, але ў той час яшчэ не ратыфікаваў.

Пасля ірана-іракскай вайны Ірак працягваў развіваць сваю праграму біялагічнай зброі, а ў 1990 годзе, незадоўга да першай вайны ў Персідскай затоцы, прызнаў наяўнасць гэтай праграмы, пасля чаго ў краіне працавалі інспектары Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, якія запатрабавалі знішчыць запасы іракскай біялагічнай зброі і вытворчыя магутнасці. Аднак пазней высветлілася, што Ірак не цалкам выканаў патрабаванні інспекцый.

Паштовыя атакі ў ЗША

У 2001 годзе ў Злучаных Штатах адбылася серыя атак сібірскай язвы, у выніку якіх пяць чалавек загінулі і 17 заразіліся. Напады пачаліся ў верасні 2001 года, неўзабаве пасля тэрактаў 11 верасня, і працягваліся некалькі тыдняў.

Лісты, якія змяшчаюць споры сібірскай язвы, былі адпраўлены па пошце ва ўрадавыя ўстановы, у тым ліку офісы сенатараў. Споры ўтрымліваліся ў дробнадысперсным парашку, які лёгка ўдыхаўся, што ў некаторых выпадках прыводзіла да рэспіраторных захворванняў і смерці.

ФБР пачало маштабнае расследаванне нападаў, падчас якога былі праведзены тысячы допытаў. Расследаванне ў канчатковым выніку прывяло да ўстанаўлення асобы падазраванага — Бруса Айвінса, мікрабіёлага, які працаваў у Медыцынскім навукова-даследчым інстытуце інфекцыйных захворванняў арміі ЗША. Айвінсу так і не паспелі прад'явіць афіцыйныя абвінавачанні, паколькі ў 2008 годзе ён скончыў жыццё самагубствам.

Біялагічныя атакі падчас грамадзянскай вайны ў Сірыі

Вядомыя факты выкарыстання хімічнай і біялагічнай зброі рэжымам Башара Асада падчас грамадзянскай вайны ў Сірыі.

У 2013 годзе ў прыгарадзе Дамаска была праведзена маштабная хімічная атака, у выніку якой загінулі сотні людзей, у тым ліку шмат дзяцей. Атаку многія прыпісвалі сірыйскаму ўраду, які абвінавачваўся ў выкарыстанні нервова-паралітычнага рэчыва зарына. Ужыванне хімічнай зброі парушыла міжнародныя нормы і выклікала міжнароднае асуджэнне, а таксама вайсковы адказ пад кіраўніцтвам ЗША.

У дадатак да хімічнай зброі таксама паступалі заявы аб прымяненні сірыйскім урадам біялагічнай зброі. У 2018 годзе Злучаныя Штаты абвінавацілі Сірыю ў прымяненні газападобнага хлору пры нападзе на горад Дума, а таксама ў распрацоўцы і прымяненні біялагічнай зброі. У прыватнасці, ЗША сцвярджалі, што Сірыя распрацавала і прымяніла смяротны таксін рыцын супраць сіл апазіцыі.

Расія. «Навічок» супраць апазіцыі

Расійскае кіраўніцтва, верагодна, ужывае біялагічную зброю супраць сваіх сапернікаў — палітычных дзеячаў і журналістаў. Найбольш яскравым прыкладам з'яўляецца справа Сяргея Скрыпаля, былога афіцэра расійскай ваеннай разведкі, які быў атручаны нервова-паралітычным рэчывам у Вялікабрытаніі ў 2018 годзе.

Сяргей Скрыпаль і яго дачка Юлія былі знойдзены без прытомнасці на лаўцы ў Солсберы ў Англіі. Пазней высветлілася, што яны былі атручаны нервова-паралітычным рэчывам пад назвай «Навічок». Урад Вялікабрытаніі абвінаваціў Расію ў тым, што яна нясе адказнасць за напад, спаслаўшыся на доказы таго, што нервова-паралітычнае рэчыва было распрацавана ў Расіі і выкарыстоўвалася расійскімі спецслужбамі. Расія адмаўляе сваё дачыненне да нападу.

Таксама расійскі ўрад абвінавачваюць у выкарыстанні радыеактыўнага рэчыва для атручвання Аляксандра Літвіненкі, былога афіцэра ФСБ, а пазней заўзятага крытыка кіраўніцтва краіны.

У лістападзе 2006 года Літвіненка захварэў і быў шпіталізаваны з сімптомамі прамянёвай хваробы. Ён памёр праз тры тыдні. Расследаванне смерці паказала, што мужчына быў атручаны палоніем-210 — высокарадыеактыўным рэчывам. Літвіненка праглынуў гэта рэчыва, калі піў гарбату ў лонданскім гатэлі.

Брытанскія ўлады правялі шырокае расследаванне смерці Літвіненкі і прыйшлі да высновы, што адказнасць за атручэнне нясе расійскі ўрад. Следства ўстанавіла, што палоній-210, верагодна, быў уведзены двума расійскімі агентамі, якія сустракаліся з Літвіненкам у гатэлі.

У жніўні 2020 года стан лідара расійскай апазіцыі Аляксея Навальнага рэзка пагоршыўся падчас палёту з Сібіры ў Маскву. Ён быў шпіталізаваны ў Сібіры, а потым пераведзены ў бальніцу ў Берліне, Германія.

Урад Германіі, дзе лячыўся Навальны, правёў расследаванне інцыдэнту і прыйшоў да высновы, што расійскі апазіцыянер быў атручаны нервова-паралітычным рэчывам «Навічок». Следства таксама выявіла групу афіцэраў расійскай ваеннай разведкі, якія, верагодна, нясуць адказнасць за атручэнне.

Расійскі ўрад адмаўляе сваё дачыненне да інцыдэнту і адмаўляецца супрацоўнічаць са следствам.