XVII стагоддзе як узор для пераймання

Аддзяленне асобы кіраўніка ад дзяржавы — не падзея, а працэс, які ў Беларусі яшчэ вельмі далёкі ад завяршэння. Сучасная дзяржава павінна абапірацца на народ як палітычную супольнасць.

Пачну з прыкладу, запазычанага на сайце Паліт.Ру. Каля выспы Тэксель у паўночнай частцы Нідэрландаў вадалазы знайшлі куфар XVII стагоддзя з рэчамі англійскай арыстакраткі. Гісторыкі змаглі высветліць імя гаспадыні. Ёю аказалася Жанна Кэр, фрэйліна каралевы Марыі Генрыеты (жонка Карла I).
У 1641 годзе канфлікт караля з парламентам быў у самым разгары. Справа ішла да вайны, таму каралева накіравалася ў Галандыю для збору сродкаў, неабходных для ваенных дзеянняў. Яна разлічвала закласці або прадаць каштоўнасці, якая належалі ёй і Карлу I асабіста. Частка яе багажу і была страчана з-за крушэння аднаго з караблёў.
Фінансавая актыўнасць каралевы не засталася незаўважанай. Праз пэўны час парламент Англіі заявіў, што паездка каралевы з’яўляецца «спробай вывезці за мора вялікую суму грошай і іншыя скарбы, што не толькі збядняе дзяржаву, але і можа быць выкарыстана для некаторых зламысных спробаў нашкодзіць справе агульнага міру».
Місія каралевы вынікаў не прынесла. Каралеўскія рэгаліі былі занадта дарагія, а парламент сачыў за кожным яе крокам. Ён быў гатовы апратэставаць любую здзелку, заявіўшы, што ў каралевы няма права распараджацца сваімі каштоўнасцямі.
Але якое дачыненне гэта гісторыя мае да сучаснай Беларусі? На жаль, ні-я-ка-га. У гэтым сутнасць праблемы. Тое, што ў нас прынята лічыць «дзяржавай», а асобныя прасунутыя грамадзяне горда называюць «моцнай дзяржавай», па сутнасці такой не з’яўляецца. Гаворка, зразумела, ідзе пра сучасную трактоўку паняцця «дзяржава».
Згодна з Канстытуцыяй, беларускі народ з’яўляецца адзінай крыніцай дзяржаўнай улады і носьбітам суверэнітэту. Ён ажыццяўляе сваю ўладу непасрэдна або праз прадстаўнічыя і іншыя органы (артыкул 3). Галоўны прадстаўнічы і заканадаўчы орган краіны — парламент (артыкул 90).
На паперы ўсё выглядае прыгожа і сучасна. Але ўявіць сабе, як беларускі парламент кантралюе дзеянні адзінага палітыка (АП), а пры неабходнасці і апратэстоўвае іх, я не магу. Такім чынам, перадавыя для XVII стагоддзя ўзоры народаўладдзя намі яшчэ не асвоеныя.

Дзве пячаткі

За выключэннем класічных гарадоў-дзяржаў, ніводная палітычная супольнасць, якая існавала да сярэдзіны XVII стагоддзя, не рабіла адрозненняў паміж дзяржавай як абстрактнай арганізацыяй, якая валодае ўласнай юрыдычнай асобай, і асобай кіраўніка. Сістэма праўлення, якая зарадзілася ў нетрах феадалізму і ўзыходзіць да часоў Рымскай імперыі, насіла выключна асобасны характар.
Таму зусім не дзіўна, што сярэднявечны чалавек гісторыю палітычных супольнасцяў любога кшталту і памеру ўяўляў выключна як жыццяпіс асобаў, якія імі кіравалі. Для яго не існавала інстытутаў і безасабовыя сіл. Адзінае выключэнне — Кола Фартуны. Яго кручэнне прыводзіла да ўзлёту або падзення кіраўнікоў, іх сямейнікаў, дарадцаў і, вядома, палюбоўніц. Гэты «вузкае кола абмежаваных асобаў» альбо заключала разнастайныя саюзы, альбо ваявала і інтрыгавала адзін супраць аднаго.
Пры такім поглядзе на свет не існавала паняцця «ўрад» у сучасным разуменні гэтага слова. Былі толькі людзі, якія служылі манарху ў той ці іншай якасці. Не існавала і грамадзянскай супольнасці, а былі толькі падданыя — важныя персоны і маленькія людзі, з якімі абыходзіліся ў адпаведнасці з іх статусам.
Кіраўнікоў, што спусташалі казну і марнавалі ўсё на якія-небудзь бздуры (напрыклад, на чарговую ўласную рэзідэнцыю), часам крытыкавалі за легкадумнасць. Але ўсе іх дасягненні і страты ў канчатковым выніку былі толькі іх дасягненнямі і стратамі, а не чымсьці яшчэ.
Аддзяленне асобы кіраўніка ад дзяржавы — не падзея, а працэс, які расцягнуўся ў Еўропе на два з паловай стагоддзі. За пункт адліку прымем факт выкарыстання каралеўскай пячаткі Генрыха VIII (кароль Англіі 1509–1547 гг.) выключна для яго асабістага ліставання. Сімвалам жа дзяржавы стала Вялікая дзяржаўная пячатка.
Як тут ні прыгадаць героя рамана «Прынц і жабрак» Тома Кенці, які калоў арэхі Вялікай дзяржаўнай пячаткай. Яе знікненне не дазволіла пакараць смерцю гофмаршал Норфалька, падазраванага ў здрадзе.
Без пячаткі прысуд не мог быць прыведзены ў выкананне. Пустая фармальнасць? Не, захаванне нормаў закона. Дзяржава — гэта супольнасць людзей, якія кіруюцца законамі, а не капрызамі першай асобы. У Англіі пры Генрыху VIII гэта ўжо разумелі.
«Трэба сказаць, — заўважае акадэмік Юрый Півавараў, — што ў еўрапейскай гісторыі працэс аддзялення суверэнітэту ад уладнай асобы нярэдка праходзіў у форме аддзялення галавы гэтай асобы ад яе тулава. Карл I Сцюарт, Людовік XVI Бурбон».
Англійская рэвалюцыя паказала, што суверэнітэт, засяроджаны ў асобе караля, можа знаходзіцца і ў іншым месцы. 19 мая 1649 года, падчас пурытанскай рэвалюцыі, парламент абвясціў: «Народ Англіі пастанавіў быць палітычнай супольнасцю і свабоднай дзяржавай і з гэтага часу кіравацца як палітычная супольнасць і свабодная дзяржава вышэйшай уладай гэтай нацыі — прадстаўнікамі народа ў парламенце».

Дзяржава як хатняя гаспадарка

Цэнтралізацыя ўлады сама па сабе яшчэ не раўнасільная стварэнню сучаснай дзяржавы. Але толькі сучасная дзяржава можа быць «моцнай», аднак для гэтага яна павінна абапірацца не на харызматычнага лідара, а на народ як палітычную супольнасць.
На жаль, «чалавек савецкі» ўсё яшчэ колькасна пераважае ў беларускім грамадстве. Ён зручны ў якасці аб’екта кіравання, але чакаць ад яго дзеянняў, вартых палітычнага суб’екта, значыць прымаць жаданае за сапраўднае. Таму АП і не адчувае патрэбы «гуляць у нейкую незразумелую дэмакратыю». Навошта, калі можна кіраваць краінай як уласнай хатняй гаспадаркай.
Тэрміны «палітычная сістэма» і «палітычная ўлада», запазычаныя з заходніх гуманітарных навук, тут не зусім карэктныя. Улада ў Беларусі па сваёй прыродзе вотчынная (патрыманіяльная, у тэрміналогіі амерыканскага даследчыка Рычарда Пайпса). Такі тып улады неаддзельны ад уласнасці. У гэтым і заключаецца яе галоўная характарыстыка, якая «па сумяшчальніцтву» з’яўляецца і галоўнай умовай яе ўзнаўлення. Наяўнасць Канстытуцыі з поўным наборам дэмакратычных «прыбамбасаў» справы істотна не мяняе. Па факце мы маем «канстытуцыйную манархію пад самадзяржаўным царом».
Сярэднявечныя еўрапейскія манархі таксама кіравалі сваімі ўладаннямі як хатнімі гаспадаркамі, аднак, па меры колькаснага росту і пашырэння кола абавязкаў адміністрацыйныя магчымасці двара дасягнулі сваёй мяжы, і пачаўся адваротны працэс. Напрыклад, каралеўскі чыноўнік, які загадваў фінансавымі справамі краіны, перастаў займацца фінансамі двара, а камандуючы арміяй — адказваць за каралеўскую ахову. Такім чынам, два віды функцый падзяліліся тэрытарыяльна, і двор стаў усяго толькі адным з многіх адміністрацыйных падраздзяленняў, у чые задачы ўваходзіла ўтрыманне асобы манарха.
Гэты ўзровень падзелу кіраўнічых абавязкаў беларуская мадэль не адолела. Двор (Адміністрацыя прэзідэнта) дамінуе над усімі дзяржаўнымі інстытутамі, у тым ліку над парламентам і ўрадам. Пры гэтым у Канстытуцыі правы і абавязкі Адміністрацыі прэзідэнта не прапісаныя. Працытую артыкул 84, пункт 5: «утварае (прэзідэнт), ліквідуе і рэарганізуе Адміністрацыю прэзідэнта Рэспублікі Беларусь». І гэта ўсё!

Стабільнасць — ахілесава пятка беларускай мадэлі

Зноў звернемся да дапамогі Юрыя Піваварава: «Калі на Захадзе саслоўі адрозніваліся адзін ад аднаго аб’ёмам і тыпам павіннасцяў і свабод, дык у нас — толькі павіннасцяў (цягла). Такім чынам, праблематыка аўтаноміі індывіда, правоў чалавека паўстаць тут не магла. Як, зрэшты, і асновы для фарміравання прававой дзяржавы».
Мне ўжо неаднаразова даводзілася звяртаць увагу чытачоў НЧ на захаванне ў Беларусі саслоўнай структуры грамадства. Гэта адбываецца не па прычыне нечага персанальнага капрызу. Рынкавыя прынцыпы збору і наступнага пераразмеркавання рэсурсаў у беларускай мадэлі існуюць на птушыных правах, іх дапускаюць толькі ў той меры, у якой яны кампенсуюць правалы цэнтралізаванага (адміністрацыйнага) кіравання рэсурснымі патокамі.
Але з вяршыні ўладнай «вертыкалі» індывідуальных плацельшчыкаў падаткаў і атрымальнікаў рэсурсаў не разглядзець, таму іх аб’ядноўваюць у групы (саслоўі). Доступ саслоўяў да дзяржаўнай кармушкі вызначаецца іх укладам у падтрыманне стабільнасці, якая выступае сінонімам прынцыпу нязменнасці ўлады. Зразумела, што першымі ў чарзе стаяць «людзі ў пагонах» і дзяржаўныя службоўцы. Спіс іх прывілеяў шырокі. Нядаўна ён быў пацверджаны ў ходзе так званай «пенсійнай рэформы».
У сучасных умовах утрымаць у раўнавазе вертыкальную сацыяльную структуру, пабудаваную паводле сярэднявечных лякалаў, няпроста. Таму не варта здзіўляцца страхам, якія рэгулярна прарываюцца ў выступах АП. Напрыклад: «...сітуацыя вакол няпростая, і нам любымі спосабамі трэба ўтрымаць краіну. У адваротным выпадку мы скоцімся да таго, што адбываецца ў асобных дзяржавах, у тым ліку і ў нашых суседзяў. Гэтага дапусціць нельга. Не трэба тут казаць, што мы чагосьці баімся. Калі і баімся, дык толькі за сваю краіну, каб яе захаваць. Вось асабіста я за гэта баюся, перажываю, як заўгодна можна гэта называць» (27 студзеня 2015 года).
Калі ўвесь пар сыходзіць у паравозны гудок, разлічваць на рух чыгуначнага саставу строга па раскладзе не даводзіцца. Калі свае асноўныя намаганні ўлада скіроўвае на падтрыманне стабільнасці, бессэнсоўна спадзявацца на рост даходаў насельніцтва. Гэтую ісціну многім беларусам наканавана ўсвядоміць у бліжэйшыя год-паўтара.