Адраджэнец, акадэмік, бальшавік. Кім быў Усевалад Ігнатоўскі?

19 красавіка – дзень нараджэння першага прэзідэнта БелАН Усевалада Ігнатоўскага. Яго сэрца было адданае змаганню за Беларусь, але ў гэтай барацьбе ён дапусціў фатальную памылку – паверыў бальшавікам, спадзяваўся на «дапамогу Савецкай Расіі». 

Паходзіў з сям’і святара

Першы прэзідэнт Акадэміі Навук Беларусі нарадзіўся 19 красавіка 1881 года ў вёсцы Такары Брэсцкага павета Гродзенскай губерні. Бацька – настаўнік народнага вучылішча Макарый Іванавіч Ігнатоўскі,  маці – Соф'я Вікенцьеўна. Макарый і Соф’я мелі трох дзяцей, Усевалад быў старэйшым.

Аўтары кнігі «Усевалад Ігнатоўскі і яго час» (1991) – Акадэмік Іларыён Ігнаценка і кандыдат гістарычных навук Аляксей Кароль – пішуць пра дзяцінства навукоўца наступнае:

«У Такарах, гэтым глухім куточку Берасцейшчыны, і прайшло дзяцінства Усевалада. Можна з упэўненасцю сказаць — беднаватае: сям'я ж не маленькая, a народныя настаўнікі — вясковыя настаўнікі — былі самай нізкааплатнай катэгорыяй у сістэме Міністэрства асветы.

Беднаватае, але ж на вольнай прыродзе, сярод сялян, у сямейнай атмасферы, адметнай, дзякуючы бацьку, духоўнасцю, спачуваннем гаротнаму жыццю сялянства».

У 1899 годзе бацька Усевалада быў пасвячоны ў сан дыякана, а ў 1901 —іерэя з назначэннем свяшчэннікам у Быценскую Петрапаўлаўскую царкву.

Пазней сыны Макарыя Ігнатоўскага атрымаюць пачатковую духоўную адукацыю, але абяруць іншыя шляхі.

У студэнцтве далучаецца да партыі эсэраў

Студэнцкі шлях Усевалада Ігнатоўскага, нягледзячы на выдатныя здольнасці, быў пакручыстым. Ён праходзіў у тым ліку праз адміністрацыйную высылку за ўдзел у антыўрадавых студэнцкіх хваляваннях.  У выніку ён скончыў гістарычнае аддзяленне Юр'еўскага ўніверсітэта толькі ў 1911 годзе, у 30 гадоў. Але скончыў бліскуча.

«У Пецярбургу, у асяроддзі разначыннага вальнадумнага студэнцтва, у прасякнутай рэвалюцыйнымі токамі атмасферы сталіцы, вызначаецца і палітычны выбар Усевалада Ігнатоўскага.

Як сам адзначаў пазней у шэрагу анкет, аўтабіяграфіях, на гутарках у Партыйнай калегіі ЦКК КП(б)Б, ён далучаецца да студэнцкага гуртка партыі эсэраў», — пішуць даследчыкі.

Там жа, у Юр’еўскім універсітэце ён, па ўласнаму сведчанню, упершыню задумаўся аб гістарычным мінулым беларускага народа, адчуў сапраўдны сэнс яго гісторыі.

Сканчваў універсітэт жанатым сталым чалавекам

«Адміністрацыйную высылку» Ігнатоўскі адбываў у Ладзейным Полі. Там ён сустрэў паплечніку, такую д высланую за рэвалюцыйную дзейнасць Арэф'еву Марыю Севасцьянаўну.

Яны хутка ажаніліся, а 4 ліпеня 1909 года ў пары нарадзіўся сын Міхаіл. Праз 2 гады, у 1911-м, Марыя народзіць другога сына – Юрыя, а яшчэ праз пяць – трэцяга, Валянціна.

Ігнатоўскі натхняецца ідэяй нацыянальнага адраджэння

У ліпені 1914 года сям'я Ігнатоўскіх пераязджае ў Мінск, дзе ствараецца настаўніцкі інстытут, у які Усевалада Макаравіча прымаюць выкладчыкам гісторыі і эканамічнай геаграфіі.

У наступныя гады Ігнатоўскі моцна збліжаецца з беларускім нацыянальным рухам, у ім абуджаецца патрыятызм.

Пры настаўніцкім інстытуце (ужо ў эвакуацыі ў Яраслаўлі) Усевалад Ігнатоўскі стварае культурна-асветніцкую арганізацыю «Наш край», якая ставіла на мэту прапаганду ідэі «нацыянальнага адраджэння».

«Паняцце «нацыянальнае адраджэнне» да таго часу ў асноўных сваіх пасылках атрымала ўжо даволі ясны змест: перш за ўсё нацыянальна-культурнае адраджэнне беларускага народа; абуджэнне яго нацыянальнай самасвядомасці, яго патрыятызму ў адносінах да роднага краю; ажыццяўленне ў наступным яго гістарычнага права (гэтак жа, як і любога іншага народа) на дзяржаўнае самавызначэнне, але не ў супрацьстаянні з іншымі нацыямі, не за іх кошт, а ў добрасуседстве, у супрацоўніцтве, у саюзе з імі», — пішуць біёграфы Ігнатоўскага.

«Займае пазіцыю на левым флангу нацыянальнага руху, зберагаючы права на незалежнаць»

«Да Лютаўскай рэвалюцыі ён аддаваў перавагу рэфармісцкім метадам, лічыў магчымым такім чынам дасягнуць мэты беларускай дзяржаўнасці ў форме дзмакратычнай рэспублікі. Аднак пасля рэвалюцыі, у абставінах нарастаючай сацыяльна-палітычнай барацьбы і пры выразна бачным нежаданні Часовага ўрада сур'ёзна аднесціся да беларускага пытання, погляды яго значна радыкалізуюцца.

Ён займае пазіцыю на левым флангу нацыянальнага руху, зберагаючы, аднак, за сабой права на незалежнасць і свабоду выбару».

На чэрвеньскай канферэнцыі БСГ Усевалад Ігнатоўскі выбіраецца ў склад яе ЦК. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ідзе на супрацоўніцтва з Савецкай уладай.

Язэп Варонка: «Беларуская справа расла сама сабою, стыхійна, таму што істотаю яе быў, ёсьць і будзе сам беларускі народ, сіла яго адражэння»

Трымаецца ў баку ад БНР

У 1918 годзе Усевалад Ігнатоўскі разам з калектывам настаўніцкага інстытута вяртаецца ў яшчэ акупіраваны немцамі Мінск.

Цяпер ужо ён займае крайне левыя пазіцыі, выступае за наладжванне кантактаў з падпольнымі камуністычнымі арганізацыямі.

Пра Раду БНР Ігнатоўскі напіша у артыкуле «Вялікі Кастрычнік на Беларусі» наступнае:

 «Не маючы сувязі з працоўнымі масамі, Рада ускладае свае надзеі на каранаванага акупанта і канчаткова губіць усякую магчымасць калі-небудзь аперціся на гэтыя масы».

Пазней, ужо ў 1924 годзе, на з'ездзе былых членаў БПС-Р Ігнатоўскі выступіць з прывітальным словам ад кампартыі і назаве «галоўнай памылкай»  БПС-Р «утварэнне ў часы польскай акупацыі Рады Беларускай народнай рэспублікі, замест таго каб утварыць Рэвалюцыйны камітэт дзеля барацьбы з польскай шляхтай».

Галоўнай справай Усевалада Ігнатоўскага на той час было адраджэнне Мінскага настаўніцкага інстытута.

Яны абвясцілі незалежную Беларусь. Як склаліся лёсы міністраў першага Ураду БНР

Спадзяваўся на «дапамогу Савецкай Расіі»

1 студзеня 1920 года Ігнатоўскі з паплечнікамі ствараюць у Мінску арганізацыйны цэнтр Беларускай камуністычнай арганізацыі (БКА), які часова ўзяў на сябе абавязкі ЦК і заявіў аб прызнанні праграмы і тактыкі РКП(б).

З «кухарчыных дзяцей» у кіраўнікі краіны. Паказальны лёс Васіля Шаранговіча

Ігнатоўскі-бальшавік

У палітычнай справаздачы ЦК КП(б)Б III з'езду (20—25 лістапада 1920 года) чытаем:

«Беларуская Камуністычная арганізацыя, якой кіруе тав. Ігнатоўскі і якая мае некалькі дзесяткаў ячэек на месцах, заявіла, што яна цалкам стаіць наплатформе РКП, прымае яе праграму, статут і тактыку і жадае як арганізаванае цэлае ўвайсці ў Камуністычную партыю Беларусі.

Павятовым камітэтам КП(б)Б было дадзена адпаведнае ўказанне, і да 20 жніўня БКА спыніла сваё існаванне».

Усевалад Ігнатоўскі быў прыняты ў члены РКП(б) 30 ліпеня 1920 года.

Ён прыйшоў да Савецкай улады, да бальшавікоў сваім асабістым шляхам, кіруючыся перш за ўсё ідэаламі беларускага нацыянальнага адраджэння, пошукамі найлепшых магчымасцей дзеля іх ажыццяўлення. I заўсёды заставаўся патрыётам свайго народа ў самым найлепшым сэнсе гэтага слова», — лічаць біёграфы Ігнатоўскага.

Пры гэтым «з тэорыяй навуковага сацыялізму, палітычнай эканоміяй, з гісторыяй рабочага руху, гісторыяй бальшавіцкай партыі, як сам адзначаў у адной з анкет, знаёмы не быў».

Пачатак апошняга дзесяцігоддзя

Ігнатоўскі нядоўга працаваў наркамам земляробства, затым быў прызначаны наркамам асветы.

«Так, нягледзячы на некаторыя акалічнасці, шматабяцальна пачалося апошняе дзесяцігоддзе жыцця Усевалада Ігнатоўскага, якое і паставіла яго імя ў шэраг буйных палітыкаў, партыйных і дзяржаўньіх дзеячаў, выдатных вучоных Беларусі. I якое так трагічна — і для яго, і для краіны — скончылася», — пішуць Кароль і Ігнаценка. 

У 1926 годзе Ігнатоўскі ўзначаліў Інстытут беларускай культуры, а ў 1929 з пераўтварэннем апошняга ў Беларускую акадэмію навук быў абраны яе першым прэзідэнтам і першым у яе структуры дырэктарам Інстытута гісторыі.

Скалечаныя лёсы беларускіх навукоўцаў. Да Дня заснавання Інбелкульта

Палітыка беларусізацыі

«Праца на ўсю моц, да знямогі, але і ў асалоду, з натхненнем, таму што, хоць і не проста, прадзіраючыся праз частакол вастрэйшых супярэчнасцей, увасабляліся на практыцы тыя ідэі, служэнню якім ён прысвяціў сваё жыццё.

Перш за ўсё ідэя нацыянальна-дзяржаўнага самавызначэння і нацыянальна-культурнага адраджэння беларускага народа. Адраджэнне, якое знайшло сваё ўвасабленне ў палітыцы беларусізацыі — нацыянальнай палітыцы Савецкай улады, што праводзілася ў БССР у 20-я гады ў прыстасаванні да яе этнаграфічных, сацыяльна-эканамічных умоў, гістарычных і культурных традыцый», — сцвярджаюць даследчыкі.

«Па яго ініцыятыве ўжо ў канцы 1920 года пачало пераводзіцца на беларускую мову справаводства Наркамата земляробства, а затым і Наркамата асветы. Пры яго непасрэдным аўтарскім удзеле рыхтаваліся матэрыялы да даклада Наркамата асветы па пытаннях нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў рэспубліцы.

У лютым ЦВК БССР прыняў па дакладу шэраг пастаноў, якія ў многім прадвызначылі ўвесь наступны ход беларусізацыі. У прыватнасці, пацвердзіў прыняты яшчэ ў 1919 годзе ўрадам Літоўска-Беларускай ССР дэкрэт аб раўнапраўі ў якасці дзяржаўных беларускай, рускай, яўрэйскай і польскай моў, вызначыў шэраг практычных мер па стварэнню сістэмы дашкольнага выхавання і школьнай адукацыі, прафесійна-тэхнічных вучылішч і тэхнікумаў (на роднай мове навучання), шырокай сеткі курсаў беларусазнаўства. Цяжар ажыццяўлення гэтага комплексу мер і лёг на плечы У. Ігнатоўскага, як наркома».

Ігнатоўскі-гісторык

У сваё апошняе дзесяцігодзе Ігнатоўскі сапраўды надзвычай плённа працаваў, у тым ліку як гісторык. 

Асноўныя з ягоных прац: «Кароткі нарыс нацыянальна-культурнага адраджэння Беларусі» (1921), «Матывы лірыкі беларускага песняра М. Чарота» (1922), «Кароткі нарыс гісторыі Беларусі» (пяць выданняў), «Беларусь» (чатыры выданні), «Гісторыя Беларусі ў XIX і ў пачатку XX сталецьця» (тры выданні), «Каля магілы барацьбіта» (1927), «1863 год на Беларусі» (1930) і іншыя.

«У сваёй сукупнасці працы Усевалада Макаравіча — ці не ўпершыню даволі сістэматызаваны выклад гісторыі Беларусі», — лічаць даследчыкі. 

Гісторык Уладзімер Арлоў назвае Ігнатоўскага аўтарам першага ў айчыннай гістарыяграфіі грунтоўнага дасьледавання паўстання 1863 году. Ігнатоўскі лічыў, што паўстанне аказала станоўчы ўплыў на рост беларускай нацыянальнай свядомасці. 

Абагульняючы свае даследаванні, Усевалад Ігнатоўскі пісаў: 

Магчыма думаць, што штандар руху дэмакратычны, што рух апіраецца на земляроба і работніка Haman зямелькі. Ужо прачынаецца гэты працоўны люд беларускі ад векавечнага сну. Настануць часы, калі ён працягне руку інтэлігенту, які падыйшоў да яго, выйшаў з яго, і пайдуць яны рука аб руку, крок у крок, шукаць «сваёй лепшай долі» і пэўна знойдуць яе...»

Палітычны пераслед

Пераслед і цкаванне Усевалада Ігнатоўскага пачаліся ў 1929-м.

Уладзімер Арлоў піша: «Яму прыгадалі і паходжаньне зь сям’і сьвятара – «клясава варожага пралетарыяту асяродзьдзя», і эсэраўскае мінулае, і прыкрыцьцё «нацдэмаў», што зьвілі сваё «асінае кубло» ў Акадэміі навук. Выклікі ў ОГПУ рабіліся ўсё часьцейшымі. У «навуковых» дыскусіях», якія вяліся зь Ігнатоўскім у тым доме, выкарыстоўваліся спэцаргумэнты з традыцыйнага арсэналу «майстроў заплечных справаў».

Пасля аднаго з допытаў Усевалад Ігнатоўскі скончыў жыццё самагубствам

Сэрца Ігнатоўскага спынілася 4 лютага 1931 году.

У кнізе «Усевалад Ігнатоўскі і яго час» чытаем:

«Ён не мог прадбачыць трагічнага абрыву свайго жыцця, ясны ліхтарык якога ён патушыць сам: каб не скарыцца сцюдзёным вятрам хлусні і знявагі, каб не' здрадзіць сабе і свайму народу. Таму што не ўяўляў свайго пакутлівага жыцця пасля смерці: за заслонай маўчання, з кляймом «нацдэм», «вораг народа».

Кляймо знята. Заслона падымаецца, і на авансцэне супярэчлівай і шматпакутнай, гаротнай і гераічнай гісторыі Беларусі сярод найбуйнейшых яе дзеячаў усё больш выразна паўстае магутная постаць Усевалада Ігнатоўскага — рэвалюцыйнага змагара, выдатнага палітыка, таленавітага вучонага-гісторыка.

Аднаго з тых, хто ў тэорыі і на практыцы ўнёс вырашальны ўклад у справу дзяржаўнага самавызначэння беларускага народа, яго сацыяльна-эканамічнага і культурнага адраджэння, хто заклаў трывалы падмурак беларускай савецкай навукі, гістарычнай — у асаблівасці».

Паводле іншай версіі Усевалад Ігнатоўскі быў застрэлены супрацоўнікамі ДПУ ў сваім доме.

Не пакінулі бальшавікі ў спакоі і сям'ю нябожчыка. У 1937-м яго жонку асудзілі да васьмі гадоў лагераў як «члена сям’і здрадніка». Сыноў Ігнатоўскага, Юрыя і Валянціна, у тым жа годзе расстралялі.