Доўгая дарога дадому. Беларускія дзеячы, якіх мы павінны вярнуць
Былы дыпламат Павел Мацукевіч у сваім блогу расказвае пра гучныя перапахаванні вядомых беларусаў, якія былі здзейсненыя дзякуючы намаганням айчыннай дыпламатыі. Гэты выпуск прысвечаны тым, каго мы яшчэ толькі павінны вярнуць.
Максім Багдановіч. Фота: bagdanovich.museum.by
Заключны выпуск «Пульса Леніна-19» з серыі пра вяртанне ў Беларусь астанкаў вялікіх беларусаў прысвечаны тым з іх, якія чакаюць перапахавання, нацыянальнаму пантэону, а таксама памеру гістарычнай памяці і правалам у ёй.
Memento mori
Масавы адток грамадзян з Беларусі пасля 2020 года дае падставы думаць не толькі пра ўладкаванне жыцця за мяжой (беларускія школы, садкі, гурткі, цэрквы і г. д.), але і пра ўладкаванне смерці. У прыватнасці, аб сыходзе і апецы за старымі і новымі магіламі і нават аб арганізацыі беларускіх могілак — сваіх нацыянальных сектараў/участкаў на некропалях у краінах вялікай колькасці беларусаў.
З гэтай думкай, вядома, трэба хаця б крыху пажыць, каб прыняць, як пажылі і прынялі нашы папярэднікі. Бо нашай эміграцыйнай хвалі не быць піянерам у гэтай справе: пасляваенная (Другая сусветная вайна) эміграцыя беларусаў стварыла беларускія могілкі ў Аўстраліі, Вялікабрытаніі, ЗША. Пра гэта расказвае, па-мойму, унікальны альбом-даведнік «Кніга могілак. Беларускія пахаванні ў свеце» аўтарства Наталлі Гардзіенка і Лявона Юрэвіча, які выйшаў у гэтым годзе.
У замежнай пахавальнай традыцыі сустракаецца важная асаблівасць, якая служыць адным з матываў для перапахавання ў Беларусі. Справа ў тым, што ў многіх краінах існуюць абмежаванні па тэрмінах карыстання магілай, па заканчэнні якіх яна ліквідуецца і перадаецца пад новае пахаванне, калі не падоўжыць «арэнду». А гэта нятаннае задавальненне. Напрыклад, у Германіі кошт падаўжэння, у залежнасці ад рэгіёна і могілак, можа даходзіць да 2 тысяч еўра на год.
Як правіла, тэрміны карыстання магілай вар'іруюцца ад 10 да 30 гадоў, адрозніваючыся ад краіны да краіны і віду пахавання. У Польшчы — 20 гадоў, у Швейцарыі — да 30 гадоў, у залежнасці ад кантона. У тых краінах, дзе няма абмежаванняў па тэрмінах карыстання, практыкуецца ліквідацыя закінутых і недагледжаных магіл. Таму такі важны догляд і арганізаваная апека.
Глядзіце таксама
На мюнхенскіх могілках am Perlacher Forst, на якіх ёсць беларускія пахаванні, «перыяд спакою магілы» складае 10 гадоў. На гэтым некропалі была, у прыватнасці, ліквідаваная магіла беларускага журналіста, грамадскага дзеяча і выдаўца Аляксандра Марговіча, які памёр у Мюнхене ў 1967 годзе. Мала, хто ведае гэтае імя, і гэта далёка не адзінае ліквідаванае пахаванне, але менавіта з ім звязана незвычайная гісторыя, апісаная ў «Кнізе могілак», якую коратка перакажу.
Жонка Марговіча не знаходзіла месца ад гора і, жадаючы па-асабліваму ўвекавечыць памяць пра мужа, замовіла помнік у Італіі. Італьянскія майстры стварылі скульптуру ў выглядзе адзінокай басаногай дзяўчыны, якая ў глыбокай смутку прыклала да свайго твару руку. І вось ужо даўно няма магілы Марговіча, а кранальная скульптура па-ранейшаму стаіць, толькі перамешчаная з ускраіны могілак практычна ў цэнтр на вялікі лужок — месца масавага расстрэлу часоў Гітлера. Яе падножжа пазначана надпісам, што яна падораная беларускай сям'ёй Аляксандра Марговіча і выраблена ў Мілане ў 1967-м.
Днямі адзін з айцоў беларускай незалежнасці Сяргей Навумчык расказаў у сваіх сацсетках, што пражскія беларусы аплацілі арэнду магіл старшыні Рады БНР Пятра Крэчэўскага і тэнара Міхаіла Забэйды-Суміцкага на наступныя 10 гадоў. Гэтаксама раней працягвалася магіла іншага старшыні Рады БНР Васіля Захаркі, пахаванага на тых жа могілках. Навумчык нагадаў пра тое, як у свой час пахаванні Крэчэўскага і Захаркі ледзь не былі ліквідаваныя з-за дакументаў, што з'ехалі з Прагі на магілы разам з людзьмі, якія іх афармлялі.
Дык вось перапахаванне парэшткаў у Беларусі — выхад у сітуацыі, калі магіламі няма каму апекавацца. Гэтым у ідэале павінна быць заклапочана дзяржава, але ў нашай іншыя клопаты. У выпадку з лідарамі БНР перапахаванне ў прынцыпе пакуль не выйсце, нават калі б за яго ўзялася неабыякавая грамадскасць: у савецкай Беларусі ўзору 1930-х лідараў БНР высылалі і расстрэльвалі, і ў Рэспубліцы Беларусь узору 2024 года ўсё звязанае з гэтай спробай абвяшчэння дзяржаўнасці зусім не даруюць. Добра, што на бліжэйшыя 10 гадоў пытанне са знакавымі пражскімі магіламі вырашана, а там, можа, і ў Беларусі нешта зменіцца.
Турбаваць астанкі пераносамі-перавозамі ў тых выпадках і краінах, дзе захоўваюцца памяць і належны догляд, не мае сэнсу.
Трывожны вечны сон
Практычна ўсе гучныя перапахаванні ў беларускай гісторыі адбыліся альбо па волі памерлых, якія завяшчалі ў той ці іншай форме здабыць супакой на роднай зямлі, альбо па жаданні прамых нашчадкаў. Выключэнне складае, бадай, Ефрасіння Полацкая, якая жадала быць пахаванай у святой Зямлі і там бы спачывала, напэўна, і дагэтуль, калі б не аблога Іерусаліма войскамі Саладзіна і пагроза апаганення.
Ёсць амаль анекдатычны выпадак, не звязаны з Беларуссю, які падкрэслівае, што воля нябожчыка — закон.
Справа была ў Швейцарыі. Туды ў 1965 годзе збег кароль Бурундзі Мвабутса IV і ў 1977-м памёр, завяшчаўшы пахаваць сябе ў Жэневе. Так і адбываецца. Праз гады, у 2012-м, яго дачка эксгумуе парэшткі караля, каб арганізаваць дзяржаўнае пахаванне на радзіме. Супраць выступае пляменніца нябожчыка-караля і падае ў Жэнеўскі суд. Працэс доўжыцца чатыры гады, і ўвесь гэты час выкапаныя астанкі спачываюць у пахавальным бюро ў Жэневе. У выніку суд вырашае справу на карысць пляменніцы, пастанавіўшы вярнуць астанкі караля на Жэнеўскія могілкі, з улікам завяшчання караля.
Ёсць зусім іншыя выпадкі, ужо звязаныя з Беларуссю, калі думаеш, што завяшчанне памерлых варта было праігнараваць. Раскажу пра два.
Першы — лёс парэшткаў Мікалая Вацлава Радзівіла, мужа Магдалены Радзівіл. Ён загінуў ва Усходняй Прусіі ў лістападзе 1914 года, падчас Першай сусветнай вайны. Адтуль яго цела адправілі дадому праз Мінск у маёнтак у Кухцічах, каб пахаваць у капліцы-пахавальні.
Праз тры гады, калі да ўлады прыйшлі бальшавікі, грабніца была выкрытая, усё каштоўнае і неацэннае — разрабавана. У маёнтку князя размясціўся саўгас, які задзейнічаў храм пад гаспадарчыя патрэбы, збудаваўшы ўнутры электрастанцыю. Парэшткі Радзівіла былі забетанаваныя разам з уваходам у склеп. Ад поўнага дзяржаўнага забыцця іх ратуе памятная шыльда, павешаная ў 2014-м, з тэкстам, які пры такім стаўленні гучыць як здзек: «Тут займеў апошняе заспакаенне сын зямлі беларускай князь Мікалай Вацлаў Радзівіл».
Смею думаць, што, калі б гэтага сына зямлі беларускай пахавалі там, дзе ён загінуў, яго парэшткі наўрад ці б спазналі горшую памяць і апеку. Бо цяжка ўявіць, як можа быць горш.
Глядзіце таксама
Хоць ёсць другі прыклад, здольны скласці канкурэнцыю пячорнаму абыходжанню з парэшткамі Радзівіла. Ён пераносіць нас у Станькава, у радавую крыпту Гутэн-Чапскіх, якая ў 1961-м была ператвораная ў пагорак. Нейкі час таму неабыякавыя энтузіясты адзначылі пагорак крыжам з таблічкай, дзе пералічаныя ўсе пахаванні. А ў іх ліку астанкі, мабыць, самага маладога і самага дзейнага мэра Мінска за ўсю сталічную гісторыю — графа Караля Яна Гутэн-Чапскага.
Граф памёр 30 студзеня 1904 года ад сухотаў ва ўзросце 43 гадоў у Франкфурце-на-Майне, дзе праходзіў доўгае лячэнне, ужо пакінуўшы службу кіраўніка горада з-за хваробы. Выконваючы завяшчанне, родныя адправілі труну з яго целам у Станькава, каб пахаваць у радавой крыпце. Гледзячы на пагорак, складана разысціся з думкай, што ў чужым Франкфурце-на-Майне ў магілы графа было б куды больш шанцаў ацалець, чым у родным Станькаве.
Непадалёк ад пагорка размяшчаецца алея ў гонар героя Савецкага Саюза ўраджэнца Станькава Марата Казея з дагледжаным помнікам на чале. Кантраст уражвае. Нічога не маю супраць Марата Казея і догляду за сімваламі савецкай эпохі, калі раўназначнай апекай стануць карыстацца і іншыя героі і кіраўнікі складанай беларускай гісторыі. Краіна, чыя культурная і гістарычная спадчына на 90-95% страчана (вывезена, прысвоена суседзямі, знішчана войнамі і сваімі рукамі), не можа дазволіць сабе выбарачную гістарычную памяць, але ўлады дазваляюць.
Алея пагашаных зорак
За мяжой спачываюць астанкі многіх знакамітых ураджэнцаў беларускай зямлі. З тых, хто асабліва на слыху, але не падлягаюць вяртанню ў існуючую ці нават новую Беларусь, прэм'ера якой затрымліваецца, напрыклад, Тадэвуш Касцюшка (парэшткі падзелены паміж Золатурнам і Кракавам) або Кастусь Каліноўскі (Вільня). Іх нам не аддадуць, лічачы сваімі, іх там і шануюць, і памятаюць больш за наша. Пытанне аб вяртанні парэшткаў Касцюшкі, па-мойму, ніколі і не ставілася, а вось пра Каліноўскага размовы былі.
Спіс значных для Беларусі імёнаў, вядома, шырэйшы. Сярод іх — навукоўцы, дзеячы мастацтва, спевакі і кампазітары, пісьменнікі, паэты, журналісты, палітыкі. Прычым толькі пералік мастакоў «Парыжскай школы» зойме не менш за чвэрць старонкі.
Гэта, напрыклад, знакамітасці і гранды, як геолаг Ігнат Дамейка (пахаваны ў Сант'яга), мастак Хаім Суцін (Парыж), матэматык Барыс Кіт (Вісбадэн), або ўсё яшчэ малазнаёмыя шырокай беларускай публіцы асобы, як паэт і ўсходазнавец Аляксандр Ходзька (Манмарансі), археолаг і інжынер, удзельнік паўстання 1863 года Зыгмунт Мінейка (Афіны), этнограф і фатограф Ян Булгак (Варшава) або паэт Фёдар Ільяшэвіч (Халенсдорф).
Глядзіце таксама
Па іх і большасці іншых імёнаў падымаць пытанне аб перапахаванні бессэнсоўна, толькі калі іх парэшткам стане пагражаць ліквідацыя.
Чыесьці магілы яшчэ трэба адшукаць. Гэта тычыцца, напрыклад, астанкаў кіраўнікоў БНР Вацлава Ластоўскага і Аркадзя Смоліча, пісьменнікаў Барыса Гарэцкага і Яна Баршчэўскага, а таксама многіх іншых. Першых трох расстралялі НКУС — у Саратаве, Омску і Вязьме адпаведна. Ян Баршчэўскі памёр у Чуднаве ў 1851-м. У 2019-м там на адным з падворкаў знайшлася яго надмагільная пліта, а дзе магіла — невядома.
Яшчэ больш старажытную загадку ўяўляе сабой месца пахавання Францыска Скарыны. Версіі вядуць у Прагу, Чэскі-Крумлаў і нават у малдаўскія Рошканы.
Галоўны і самы доўгачаканы кандыдат на вяртанне, якому будуць рады і ў існуючай Беларусі, — гэта Максім Багдановіч. Яго кароткае жыццё абарвалася ў траўні 1917-га ў Ялце, дзе ён не збіраўся заставацца, а куды толькі прыехаў на лячэнне ад сухотаў. Паэтычнае завяшчанне быць пахаваным у роднай зямлі «хоць у гліне, хоць у брудзе» Багдановіч напісаў яшчэ ў 1912-м:
Даўно ўжо целам я хварэю,
І хвор душой, –
І толькі на цябе надзея,
Край родны мой!
У родным краю ёсьць крыніца
Жывой вады.
Там толькі я змагу пазбыцца
Сваей нуды.
Калі ж у ім умру-загіну, –
Ня жалюсь я!
Ня будзеш цяжкая ты сыну
Свайму, зямля.
Там хоць у гліне, хоць у брудзе,
Там пад зямлёй,
Найдуць мае слабыя грудзі
Сабе спакой.
Ідэя пераносу астанкаў Багдановіча ў Беларусь наўрад ці моцна маладзейшая за магілу паэта. Загарэліся ёй і мы з Алесем Сапегам, Андрэем Нажэскіным і Міхаілам Рыбаковым. І ўвогуле прайшлі вялікі шлях, упёршыся ў сцяну літаральна за крок ад эксгумацыі, але гэта асобная гісторыя.
Думаю, што цяпер у дзеючых уладаў ёсць унікальная магчымасць перапахаваць Багдановіча ў Мінску, дамовіўшыся пра гэта з Крамлём, які ўважлівы як ніколі да просьбаў свайго адзінага хаўрусніка. З Кіевам — не змаглі ці не паспелі, а перамовы вяліся.
Крым адціснуты Расіяй, і раз ужо з гэтым абуральным фактам пакуль нічога нельга зрабіць, то чаму б не атрымаць з яго хоць бы нейкую нацыянальную карысць?
Глядзіце таксама
Такія гешэфты з Масквой багатыя наступствамі і выдаткамі для беларускіх адносінаў з Украінай, але гэтыя адносіны ўжо атручаныя, каб мела сэнс за іх перажываць. На агульны кошт узаемных прэтэнзій Максім Багдановіч не моцна паўплывае. У будучыні можна будзе загладзіць «віну» перадачай Украіне ў якасці жэсту добрай волі астанкаў украінскага пісьменніка і этнографа Аляксандра Старажэнкі, пахаванага ў Брэсце.
Сэнс перапахавання Багдановіча і іншых, апекі над астанкамі знакамітых і не вельмі продкаў неяк выказаў прафесар Мальдзіс простымі словамі пра тое, што як мы ставімся да мёртвых, так потым жывыя паставяцца да нас. Гэта не азначае, што трэба будаваць пантэон і збіраць у ім любімых герояў. Гэта азначае, што трэба змяніць стаўленне да сваёй гісторыі на спакойнае і паважлівае да ўсіх старонак, вярнуўшы памяць пра тыя падзеі і людзей, што ў забыцці.