Дзе шукаць беларускія вершы Уладзіслава Сыракомлі? Літаратурнае расследаванне «Новага Часу»

На сённяшні дзень вядома, што ў творчай спадчыне Уладзіслава Сыракомлі ёсць толькі два вершы на беларускай мове — «Добрыя весці» і «Ужо птушкі пяюць усюды…». Няўжо гэта ўсё, і знакаміты паэт больш не пакінуў радкоў на беларускай мове?

Сёлета мы адзначалі 200-годдзе з дня нараджэння знакавага творцы сярэдзіны ХІХ стагоддзя, любімага паэта нашых класікаў і натхняльніка дзеячаў беларускага нацыянальнага руху Уладзіслава Сыракомлі. На афіцыйным узроўні паэта ўшанавалі сціпла — паштовым канвертам і дзяжурнымі публікацыямі пра жыццё і творчасць… Канешне, Сыракомля заслугоўвае больш пашаны ад нашчадкаў. Але ўсяму свой час.

І, як гэта часта бывае ў юбілейныя гады, мінула дата — забылі героя. Сапраўды, пасля верасня, калі ўласна і быў юбілей, імя Сыракомлі крыху выпала з інфармацыйнага поля. У чымсьці гэта натуральна для перанасычанага рознай інфармацыяй цяперашняга свету. Але творчая спадчына і жыццё Сыракомлі настолькі багатыя, што глеба для разваг і пераасэнсаванняў тут звыш плённая. Напрыклад, лёс вершаў паэта на беларускай мове. Пытанняў тут шмат, а адказаў?

Адмыслова напрыканцы юбілейнага года, каб постаць Сыракомлі не гублялася з відавоку, «Новы Час» падрыхтаваў літаратурнае расследаванне. Гэта спроба адказаць на пытанне: дзе шукаць беларускія вершы Уладзіслава Сыракомлі?

Ці ведаў Сыракомля беларускую мову?

Парадокс, але і ў ХХІ стагоддзі многія працягваюць вызначаць нацыянальную прыналежнасць пісьменнікаў мінулага выключна (!) па мове, на якой яны пісалі. Робіцца гэта не зважаючы на гістарычны кантэкст і, пераважна, у мэтах маніпуляцый ці якіх фальсіфікацый. У выпадку Сыракомлі, маўляў, гэта ж польскі паэт, бо пісаў па-польску, вершаў па-беларуску не пісаў, то і няма чаго яго ўшаноўваць. Такое цемрашальства, на жаль, жыве — і не проста жыве, але і ўплывае на культурную павестку.

Здавалася б, падобную дыскусію можна абрубіць аргументам, што Мікола Гусоўскі напісаў «Песню пра зубра» на лаціне, то значыць ён — рымскі паэт? Гучыць камічна, але менавіта так вызначаецца прыналежнасць усіх творцаў з былога Вялікага Княства Літоўскага, якія мелі неасцярожнасць пісаць па-польску. Бо быў такі час і менавіта польская была мовай культуры, адукацыі і навукі. Але і беларуская мова таксама прабівала сабе шлях у гэтыя сферы. Як прабівала, яе туды прасоўвалі інтэлектуалы. Той жа Сыракомля і яго паплечнікі з пакалення «апошніх літвінаў»: Вінцэнт Каратынскі, Адам Плуг, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч…

Уладзіслаў Сыракомля. На яго вершах вырас беларускі нацыянальны рух

Што ж, калі ёсць выклік, то яго трэба прымаць і шукаць. Канешне, знайсці больш, чым два, верша аўтарства Сыракомлі на беларускай мове, была б сенсацыйная справа. Паспрабуем на гэта праліць святло. Пытанняў тут шмат: як ставіўся да беларускай мовы Сыракомля? Ці былі наогул тыя вершы, якія мы намагаемся знайсці? А калі былі, то дзе шукаць іх сёння? Толькі на адно пытанне адказаў сам Сыракомля. 

Стаўленне да мовы ён акрэсліў у артыкуле-рэцэнзіі на творчасць Дуніна-Марцінкевіча ў 1855 годзе. І стаўленне гэта — пазітыўнае, з захапленнем, «бо гэта мова нашага Літоўскага статута!». Яшчэ Сыракомля пісаў, што беларуская (або крывіцкая) мова — пекная галіна славянскай мовы. І канешне ж, адкрытае і самае важнае пытанне: ці наогул ведаў Сыракомля беларускую мову? Ведаў: «І я навучыўся крывіцкай мове і валодаў ёю з пэўнай элеганцыяй у размовах з добрым сялянствам Жукава Барка. Выгнаны з тых старонак бураю жыцця, я запомніў, аднак, гэту мову…».

З іншым пастараемся разабрацца мы.

Няздзейснены праект

Сакратаром-памочнікам Сыракомлі быў Вінцэнт Каратынскі. Сыракомля для Каратынскага быў не толькі, так бы мовіць, кіраўніком, паперамі якога той распараджаўся. Фактычна ён, адчуваючы талент і здольнасці сакратара, падштурхнуў Каратынскага да творчасці: сакратар бярэцца за вершаскладанне. Годам літаратурнага дэбюту Каратынскага лічыцца 1856 год. Тады выйшаў у друку яго першы верш «Над калыскай» і ў той жа год пабачыў свет першы зборнік уласнай паэзіі «Чым хата багата». Канешне, дзякуючы пратэкцыі Сыракомлі.

Каратынскі, як і Сыракомля, пісаў па-польску, але ў творчай скарбонцы абодвух былі вершы, напісаныя і па-беларуску. Вядома, што ў 1856 годзе пры падрыхтоўцы свайго першага паэтычнага зборніку Каратынскі хацеў уключыць туды і вершы на беларускай мове. Але ў Сыракомлі была іншая думка: «Сярод маіх твораў ёсць таксама трошкі беларускіх. Прапаную тады, каб мы разам, у адной кнізе, выдалі нашу беларускую паэзію». Падрыхтаваць сумесны беларускі зборнік! Феерычны літаратурны праект для 1850-х, а вось гэта ўжо зусім іншая справа! Трэба меркаваць, што, калі гаворка пра цэлы зборнік, то і вершаў трэба не адзін дзясятак. Справа сапраўды сур’ёзная… І цалкам верагодна, вершы былі напісаныя і гатовыя да друку.

Цяжкая праца, сціплая ежа, гарэлка: жыццё сялян вачыма Сыракомлі

Але не збылося. На вялікі жаль, той зборнік Сыракомлі і Каратынскага з беларускімі вершамі ў 1850-я не пабачыў свет. Чаму? Цяжка сказаць, ці то былі перашкоды і пераслед за мову, ці паўплывалі якія іншыя абставіны. Магчымасць выдаць іх у 1850-я сапраўды была, але яе ўпусцілі, а пазней — было не да вершаў на беларускай.

І дзе ж дзеліся тыя вершы?

Хто апекаваўся спадчынай Сыракомлі?

Пасля смерці Сыракомлі апекуном творчай спадчыны паэта стаў усё той жа Каратынскі. У яго архіве знаходзіліся матэрыялы, перададзеныя сям’ёй паэта, і рукапісы, дасланыя рознымі асобамі. Канешне, там былі і вершы на беларускай мове! Паперы Каратынскаму былі патрэбны не проста так, каб былі і пыліліся на паліцах, але для годнай справы. 

Міне амаль дзесяцігоддзе з дня смерці паэта — усё ж віравала паўстанне 1863-га! — і Каратынскі возьмецца за выданне твораў Сыракомлі. Толькі адной паэзіі назбіраецца 10 тамоў. У прадмове да 10-томніка Каратынскі скажа, што выданне — поўнае, але ў яго не былі ўключаныя вершы на беларускай мове, як і шэраг іншых твораў на польскай, якія не маглі быць апублікаваныя па прычынах цэнзуры. Напрыклад, антыімперскі верш «Сахар-мароз», які і пры жыцці Сыракомлі хадзіў па чытачах толькі ў рукапісах.

Гэта зразумела, Сыракомля — паэт, які памёр у статусе падследнага, нават на яго пахаванні дзяжурылі жандары, і тайныя агенты даносілі, як усё прайшло. І канешне, яго творчая спадчына бруілася словамі, у якіх царскі рэжым бачыў крамолу і пагрозу расійскаму самадзяржаўю.

За што сядзеў «вясковы лірнік»? Крымінальная справа Сыракомлі

Каб выдаць зборнікі вершаў і залагодзіць цэнзараў, Каратынскі ўважліва выбіраў творы спачылага сябра. Цалкам верагодна, што з перастрахоўкі вершы на беларускай мове так і засталіся ў рукапісах чакаць лепшых часоў, а, магчыма, Каратынскі ўсё яшчэ спадзяваўся выдаць запланаваны калісьці сумесны зборнік. Гэтага ўжо не даведаемся. Фактам застаецца тое, што вершы лепшых часоў не дачакаліся. Але захоўваліся ў сямейным архіве ў Варшаве, куды пераехаў Каратынскі ў 1860-я. Запомнім гэта і крыху збочым у нашым расследаванні на іншыя сцежкі, звязаныя з блізкім атачэннем Сыракомлі. Яўна ж пра вершы на беларускай мове ведаў не толькі Каратынскі…

Што ведаў Адам Кіркор?

Яшчэ адным блізкім сябрам Сыракомлі быў Адам Ганоры Кіркор. Іх звязвалі не толькі асабістыя стасункі, але і сумесныя праекты. Калі коратка, то менавіта ён выдаваў і прасоўваў у друк творы Сыракомлі. І каму, як ні Кіркору, ведаць пра лёс спадчыны паэта на беларускай мове?

Сапраўды, Адам Кіркор пралівае святло на гэтае пытанне. Вядома, што многія вершы Сыракомлі сталі песнямі, да іх напісаная музыка. Вядома, і намі ўжо згадвалася, што шмат вершаў вясковага лірніка хадзіла выключна ў рукапісах ці вусна. З вялікай верагоднасцю падобныя шляхі захоўвання і распаўсюду былі і ў беларускіх вершаў. Пацвярджае гэта Кіркор на старонках «Живописной России»:

Калі гэта сапраўды так, то знайсці нітачкі да аўтарства Сыракомлі ўжо немагчыма. Хто ведае, раптам знакамітыя беларускія народныя песні не такія ўжо і народныя, а маюць канкрэтнага аўтара — вясковага лірніка Людвіка Кандратовіча? Для фальклору гэта натуральная справа.    

«Што будзе з забароненымі вершамі Людвіка?»

Аляксандр Валіцкі. Яшчэ адзін чалавек, які быў захоплены спадчынай Сыракомлі і намагаўся выдаць яе нявыдадзеныя часткі. Валіцкі быў інтэлектуалам свайго часу: у 1863 годзе заснаваў у Мінску кнігарню, вакол якой утварыўся літаратурны клуб, але ў тым жа 1863-м за ўдзел у антыўрадавых дэманстрацыях быў сасланы ў Тамбоў. З 1868 года жыў у Варшаве, быў журналістам і выдаўцом, а ў 1890-х быў захавальнікам бібліятэкі і архіва Радзівілаў у Нясвіжы. І прывялі яго туды пошукі вершаў Сыракомлі!

Як нам ужо вядома, у 10-томны збор вершаў Сыракомлі не ўвайшло шмат твораў. І пра гэта прыхільнікі яго творчасці ведалі. У 1886 годзе, калі рэакцыя пасля паўстання 1863-га крыху прыглухла, Валіцкі намерыўся выдаць асобнай кнігай усё тое, што не ўвайшло ў збор твораў. З лістоў Валіцкага да ўдавы Сыракомлі Паўліны Кандратовіч вядома, што ён збіраў «забароненыя вершы Людвіка»! Няма сумневу, што пад «забароненымі вершамі» маюцца на ўвазе і вершы на беларускай мове. Паўліна звярнулася да Каратынскага, а той вось што паведамляе:

Які ж гэта красамоўны адказ! Тут сыходзіцца ўсё ў адну кропку: забароненыя вершы — раз, вершы аўтарства Каратынскага — два, вершы Сыракомлі, якія хадзілі па руках — тры, але ж «томік гэтага збярэцца» — чатыры… Ці ж не пра той самы томік вершаў на беларускай мове, які хацеў пры жыцці выдаць Сыракомля сумесна з Каратынскім, тут вядзецца? Здаецца, усё відавочна.   

Выглядала на тое, што справа выдання не апублікаваных вершаў Сыракомлі, сярод якіх былі і беларускія, наладжвалася. Але праект зрываецца! Чаму? Тут хутчэй за ўсё справа ўзаемаадносін і канкурэнцыі. Падаецца, што Каратынскі і Валіцкі не надта ладзілі паміж сабой. Да таго ж, у тым жа лісце, дзе Каратынскі пісаў «хай Валіцкі выдае хоць бы зараз», ёсць працяг: «Што за гэта зажадаць [за забароненыя вершы]? Належала б зажадаць 500 руб. ці саступіць за 300».

У сваю чаргу, Валіцкі напісаў удаве Сыракомлі: «Не прыстала займацца справай продажу забароненых вершаў».

Значыць, Каратынскі не перадаў сваю тэчку вершаў Валіцкаму і беларуская спадчына засталася ў яго сям’і.

Імпэт Валіцкага не згас. У маі 1891-га ён пераязджае ў Нясвіж, дзе працягваў пошукі забароненай паэзіі Сыракомлі. А дзе ж яшчэ яе шукаць, як ні ў былых ваколіцах паэта? Што праўда, слядоў збору Валіцкага сёння не выяўлена. Але ж, калі штосьці навукоўцам не вядома, не значыць, што гэта знікла… Зборы Аляксандра Валіцкага яшчэ могуць быць знойдзеныя і раскрыць шмат чаго новага.   

Вершы Сыракомлі шукае «Наша Ніва»

Час ішоў. У лепшы свет адышоў і Аляксандр Валіцкі, і Вінцэнт Каратынскі. Архіў апошняга дастаўся яго дзецям. А ў гэты час паўставаў беларускі нацыянальны рух і асоба Уладзіслава Сыракомлі для дзеячаў руху была не другараднай. Што казаць, Сыракомля — любімы паэт Янкі Купалы, браты Луцкевічы публікавалі адзіны тады вядомы беларускамоўны верш Сыракомлі ў рэвалюцыйнай газеце, Сыракомлю перакладалі на беларускую. Напрыклад, Янка Лучына, якога падтрымліваў… Аляксандр Валіцкі!

Але ўсё ж Сыракомля меў адзін «істотны недахоп»: пісаў па-польску. А для нацыянальнага руху мова была істотным чыннікам. Дый яшчэ ў кантэксце таго, што беларускі рух як раз такі супрацьпастаўляўся ідэі польскасці. Трэба было апраўдаць паэта! Ці, прынамсі, растлумачыць: навошта ён пісаў па-польску.

Як «літоўская хатка» стала «беларускай»: прыгоды Уладзіслава Сыракомлі ў БССР

За справу бярэцца Вацлаў Ластоўскі. На старонках «Нашай Нівы» з нагоды 50-годдзя з дня смерці (1912 год) выходзіць артыкул «Людвік Кандратовіч (Сыракомля)». Пачынаецца артыкул з невялічкага ўступу і кароткай біяграфіі паэта. А далей Ластоўскі пачынае нібыта апраўдваць Сыракомлю: «Кандратовіч пісаў па-польску, але дух яго твораў чыста мясцовы, беларускі». Тлумачыць ён гэта тым, што ў паднявольных народаў часам бываюць дзіўныя моманты, калі найлепшыя сілы, найлепшыя сыны ідуць скародзіць чужыя нівы. І задаецца пытаннем: «Ці мала наша Беларусь дала здольных людзей Польшчы на полі літаратуры?». Тут і Міцкевіча прыгадаў, і падобны прыклад з Фінляндыі прывёў.

Таксама Ластоўскі піша, што творамі Сыракомлі зачытвалася шляхта, на Літве яго цанілі, а польскія крытыкі наадварот — ганілі. І самы важкі аргумент, які робіць Сыракомлю «сваім», дык гэта тое, што «апрача польскіх вершаў, Кандратовіч, для нас, беларусаў, даў яшчэ творы на чыста беларускай мове. Беларускія творы Кандратовіча, апрача двух-трох кавалачкаў дагэтуль яшчэ не друкаваныя. Часць рукапісаў беларускіх твораў Кандратовіча мае пан Каратынскі ў Варшаве, і кажуць, быццам гэтыя вершы маніцца выдаць адна з варшаўскіх кнігарань».

Вось гэта паварот! У 1912 годзе Ластоўскі дакладна ведаў, што вершы Сыракомлі на беларускай мове былі, усё яшчэ захоўваліся ў варшаўскім архіве Каратынскіх (у артыкуле гаворка пра сына Вінцэнта — Уладзіслава, журналіста і публіцыста) і нават рыхтаваліся зноў да друку.

Так, у нас ёсць беларускія вершы знакамітага паэта, ёсць беларуская газета… Чаму б не апублікаваць тыя вершы на старонках «Нашай Нівы» ці ўкласці ў які-небудзь зборнік? Гэтая думка прыйшла і ў светлую галаву Івана Луцкевіча. У тым жа 1912 годзе ён піша ліст Уладзіславу Каратынскаму:

Не вядома, што адказаў Каратынскі-малодшы Луцкевічу, як і не вядома, каб на старонках «Нашай Нівы» публікаваліся беларускія вершы Сыракомлі і ці выйшаў той анансаваны зборнік паэтаў ХІХ стагоддзя. Здаецца, такой кнігі няма, бо без вершаў Сыракомлі яна яўна была б не поўнай. 

Публікацыя зборніку: спроба №3       

Каратынскі вершы ў Вільню не даслаў. Але ж Ластоўскі пісаў, што «гэтыя вершы маніцца выдаць адна з варшаўскіх кнігарань»… Сапраўды, Уладзіслаў Каратынскі сур’ёзна займаўся складаннем нявыдадзенай паэзіі Сыракомлі, куды ўключаліся і яго беларускія вершы.

Пацвярджае гэта публікацыя аднаго з вершаў на беларускай мове. Так, Уладзіслаў Каратынскі ў 1912 годзе на старонках часопіса «Kurjer Litewski» апублікаваў другі вядомы на сёння верш Сыракомлі на беларускай мове «Ужо птушкі пяюць усюды…». І, як паведамляў Каратынскі, у 1914 годзе была здадзеная ў набор «Нявыдадзеная паэзія» Сыракомлі. Твораў назбіралася аж на 2 тамы!

З друку кніга так і не выйшла. Магчыма, Першая сусветная сарвала выдавецкія планы Каратынскага-малодшага. 

Але ж зноў пытанне: дзе вершы Сыракомлі?

 Страшны вердыкт і спроба пасяліць надзею

Па завядзёнцы другой паловы ХХ стагоддзя, калі даследчыкі чагосьці не знаходзілі, то спісвалі ўсё на вайну. Так і тут, маўляў, архіў Каратынскіх быў у большай частцы страчаны ў 1944 годзе падчас Варшаўскага паўстання. А там і вершы Сыракомлі на беларускай мове…

Спісваць усё на вайну і полымя Варшаўскага паўстання не варта. Архіў Каратынскіх, канешне, пацярпеў, але ж ці знік цалкам? Не! Гэты архіўны фонд зараз налічвае амаль сотню тысяч (!) аркушаў. І тут нараджаецца спадзеў кожнага даследчыка, што недзе там ляжыць тая самая тэчка... з вершамі Сыракомлі на беларускай мове. Яе пошукі нельга спыняць. Тым больш, што напрамкаў для ўдалага ўлову тут бачыцца цэлых тры.

А што калі ўсё вельмі проста і вершы Сыракомлі сапраўды захоўваюцца ў зборы ацалелага архіву Каратынскіх?

А раптам недзе побач ляжыць і чакае свайго часу тое, што сабраў Аляксандр Валіцкі?

Ці, уяўляеце, Уладзіслаў Каратынскі ўсё ж даслаў вершы Луцкевічу і яны не былі апублікаваныя па самай банальнай прычыне, але захаваліся недзе ў Вільні?

Спадзеў на добрыя весці не згас. І, як гэта бывае ў пошуках, вершы Сыракомлі на беларускай мове будуць знойдзеныя ў самым нечаканым месцы і чацвёртая спроба іх публікацыі абавязкова будзе паспяховай. А як жа інакш?