Інтэграцыя па-бальшавіцку: як Масква спрабавала стварыць супольную дзяржаву

Сто гадоў таму, 27 лютага 1919 года, у Вільні была абвешчана Літоўска-Беларуская ССР. Пра марыянеткавую буферную квазідзяржаву, кароткае існаванне якой паказала, наколькі мала расійскія бальшавікі лічыліся з беларусамі і беларускімі нацыянальнымі інтарэсамі, піша Радыё Свабода.

Ілюстрацыйнае фота

Ілюстрацыйнае фота

«Літоўскі Ленін»

Тыя, хто заспелі савецкі Вільнюс, памятаюць, што ў гістарычным цэнтры сталіцы Літоўскай ССР, на плошчы побач з ратушай, узвышаўся помнік не Леніну (як у Мінску ды іншых сталіцах саюзных рэспублік), а Міцкявічусу-Капсукасу. (Бронзавы Ілліч у Вільні, вядома, таксама быў, але зводдаль ад гістарычнага цэнтру, на Лукішках). І галоўны ўніверсітэт у савецкай Літве насіў імя не Леніна, як у Мінску, а Міцкявічуса-Капсукаса. І калі які горад у Літве і быў перайменаваны ў гонар бальшавіцкага дзеяча, то гэтым дзеячам былі не Дзяржынскі і не Кіраў (як у Беларусі), а зноў жа Міцкявічус-Капсукас.
Памятаю, як адзін мой літоўскі калега з віленскай польскамоўнай газеты Czerwony Sztandar, які праводзіў для мяне экскурсію па старым горадзе, праходзячы паўз ратушную плошчу, паказаў на бронзавую статую.
Гэта наш літоўскі Ленін,— сказаў ён іранічна.
А потым ужо сурʼёзна дадаў:
Ён, вядома, быў і бальшавіком, але найперш — літоўцам.

Помнік Вінцасу Міцкявічусу-Капсукасу каля віленскай ратушы

Помнік Вінцасу Міцкявічусу-Капсукасу каля віленскай ратушы

Менавіта Вінцас Міцкявічус-Капсукас стаў кіраўніком (прэм'ер-міністрам і міністрам замежных спраў) Літоўска-Беларускай ССР, створанай 27 лютага 1919 года на загад Масквы. Напэўна, паўплывала тое, што літовец-бальшавік Капсукас быў вядомай асобай у тагачаснай РКП(б): шмат гадоў правёў на царскай катарзе і ў вымушанай эміграцыі, асабіста быў знаёмы з Леніным і Сталіным.
Гэта была дзіўная рэспубліка. Здавалася б, мінула ўсяго паўтара месяца, як была створана ССРБ, і тут — такая раптоўная і вокамгненная «інтэграцыя» з паўночнымі суседзямі аж да поўнай змены ўсіх дзяржаўных інстытуцый. Зразумела, што ні ў беларусаў, ні ў літоўцаў ніхто пра іхныя жаданні не пытаў: Маскве проста было важна стварыць буфер паміж РСФСР і толькі што паўсталай і варожа настроенай супраць бальшавізму Польшчай.

Ва ўрадзе ніводнага беларуса

Колькасна і тэрытарыяльна ў новай рэспубліцы пераважалі беларусы і беларускія землі. Але ніводзін з беларускіх нацыянальных дзеячаў у склад кіраўніцтва ўраду чамусьці не трапіў. Першага старшыню ўраду ССРБ Змітра Жылуновіча ў Літбеле не зрабілі нават народным камісарам. Працоўнымі мовамі ў рэспубліцы былі літоўская, руская і польская — на іх пісалі дакументы і выдавалі літаратуру. Ды і сама назва новай рэспублікі была ўтворана насуперак усім алфавітам (чамусьці менавіта «Літоўска-Беларуская», а не «Беларуска-Літоўская»). Сучаснікі ўспаміналі, што Міцкявічус-Капсукас паспяхова супраціўляўся рэвалюцыйнаму тэрору, распаўсюджанаму ў той час на іншых тэрыторыях, дзе кіравалі бальшавікі, і ахвотна прыцягваў да працы ў камісарыятах літоўскую нацыянальна арыентаваную інтэлігенцыю, напрыклад удзельніка Літоўскай Тарыбы Басанавічуса ці пісьменніка і ксяндза Тумаса-Вайжгантаса.

Вінцас Міцкявічус-Капсукас

Вінцас Міцкявічус-Капсукас

Цяжка сказаць, як бы склалася далейшая гісторыя Літбела, калі б не імклівы наступ на ўсход польскіх легіёнаў. Ужо 8 красавіка палякі занялі Вільню, крыху пазней — Ліду, Наваградак, Баранавічы. Кіраўніцтва Літбелу пераехала ў Мінск, але неўзабаве (8 жніўня) Мінск таксама занялі польскія войскі.
Фактычна гісторыя Літоўска-Беларускай ССР на гэтым і скончылася, хоць дэ-юрэ яна яшчэ працягвала існаваць да ліпеня 1920 года. 12 ліпеня 1920 года савецкая Расія падпісвае з Літвой дамову, паводле якой перадае Літоўскай Рэспубліцы шэраг беларускіх тэрыторый уключна з Горадняй, Шчучынам, Ашмянай, Лідай, Смаргонямі, Паставамі... Паўднёвая мяжа Літвы з БССР згодна з гэтай дамовай павінна была пралегчы па Нёмане. Пры гэтым у беларусаў ніхто ні пра што не пытаўся: проста паставілі перад фактам. Ад Літвы Масква патрабавала ўзамен толькі нейтралітэту ў вайне з Польшчай і знішчэння на сваёй тэрыторыі «антысавецкіх арганізацый і груп», у тым ліку органаў БНР.
Пазней гэтая дамова была важным аргументам літоўскага боку пры вызначэнні ў 1939 годзе савецка-літоўскай мяжы і далучэнні да Літвы шэрагу новых тэрыторый, — пасля таго, як у выніку пакту Молатава — Рыбентропа Трэці рэйх і СССР падзялілі паміж сабой акупаваную Польшчу. Да межаў, вызначаных 12 ліпеня 1920-га ў Маскве, Літва, праўда, ужо не вярнулася, аднак ладны кавалак земляў, якімі да верасня 1939 года валодала Польшча, ад Савецкага Саюзу яна ўсё ж атрымала.
Што да першага і апошняга кіраўніка Літбелу Міцкявічуса-Капсукаса, то далейшы лёс яго і яго сямʼі склаўся драматычна. Жыў у Маскве, быў актыўным дзеячам Камінтэрну, рэдагаваў літоўскія камуністычныя газеты. У 1935 годзе ва ўзросце 54 гадоў раптоўна памёр у маскоўскім шпіталі. Яго жонку ў 1937-м арыштавалі і расстралялі за «трацкісцкую дзейнасць». Траіх малых дзяцей, якія засталіся сіротамі, выратавала цётка — інакш бы іх чакаў дзіцячы дом для дзяцей «ворагаў народу».

У лесе пад Друскенікамі, у адной кампаніі са Сталіным і Дзяржынскім

11391422_10152809040731924_5676739994698508873_n.jpg

У сённяшняй Літве імя Міцкявічуса-Капсукаса амаль забыта. Горад Капсукас яшчэ ў 1989-м зноў стаў Марыямполем. Тады ж яго імя знікла з назвы Віленскага ўніверсітэту. Бронзавы Капсукас з цэнтру Вільні пераехаў у парк Грутас пад Друскенікамі, недалёка ад мяжы з Беларуссю — своеасаблівы музей таталітарнай скульптуры, дзе ён зноў апынуўся ў адной кампаніі з Леніным, Сталіным і Дзяржынскім, як калісьці.
У школьных падручніках і гістарычных атласах для літоўскіх дзяцей няма ані згадкі ні пра Літбел, ні пра кіраўнікоў гэтай рэспублікі. А вось у падручніках для беларускіх школьнікаў гэтая тэма засталася да сёння.

Cтаронка пра Літбел са школьнага атласа «Гісторыя Беларусі»

Cтаронка пра Літбел са школьнага атласа «Гісторыя Беларусі»

Калі азіраешся на не такую ўжо далёкую гісторыю савецкай Літвы і савецкай Беларусі і параўноўваеш асобы кампартыйных правадыроў у Вільні і Мінску, то немагчыма не заўважыць, як істотна адрозніваліся адны ад другіх, нягледзячы на нібыта адну ідэалогію і аднолькавыя функцыі. Так, літоўскія першыя сакратары таксама былі «прававернымі» камуністамі, але адначасова і літоўцамі, якія, як маглі, абаранялі перад Масквой свае нацыянальныя інтарэсы і каштоўнасці. Гэтая эстафета ў Літве паслядоўна перадавалася — ад Міцкявічуса-Капсукаса і аж да Альгірдаса Бразаўскаса, апошняга кіраўніка Кампартыі Літвы. Гэта пры яго лідарстве партыя падтрымала рух Літвы да незалежнасці, а сам ён — былы першы сакратар ЦК КПЛ — у 1993 годзе ў выніку ўсенароднага галасавання быў выбраны прэзідэнтам краіны, а потым, пасля першай кадэнцыі, добраахвотна адмовіўся ад далейшага ўдзелу ў прэзідэнцкай гонцы, каб саступіць дарогу маладым.

Дэмантаж помніка Міцкявічусу-Капсукасу ў 1990-м годзе

Цяжка ўявіць, каб падобным жа чынам у БССР склаўся лёс апошніх кіраўнікоў рэспублікі Яфрэма Сакалова ці Анатоля Малафеева. І менавіта таму, што дзеячамі партыйнымі яны былі, а вось нацыянальнымі беларускімі — ніколі.
Валянцін Жданко, Радыё Свабода