Кобрынскія замалёўкі: па слядох Рамуальда Траўгута. Частка 1

Спрабую абыйсці месцы, звязаныя з лёсам нашага выбітнага земляка, нацыянальнага героя Польшчы Рамуальда Траўгута – камандзіра Кобрынскага паўстанцкага атраду падчас нацыянальна-вызвольнага паўстання 1863-64 гадоў супраць расійскага самаўладззя. Цікава, як захаваліся гэтыя падзеі больш за 150-гадовай даўніны ў людской памяці і на мясцовасці.

Першы маршрут прайшоў праз Старую Цемру-Новую Цемру- Ражок-Дзеткавічы — скрайні паўночна-ўсходні куточак Кобрыншчыны і памежную з ім частку Драгічыншчыны.
Чаму скіраваўся менавіта сюды? Бо ў першай палове траўня 1863 года ў лесе Цемра, што тады быў часткай Кобрынскай пушчы, сабраўся Кобрынскі паўстанцкі атрад пад кіраўніцтвам Рамуальда Траўгута. У першым сваім лагеры паўстанцы прысягнулі на змаганне за волю і распачалі падрыхтоўку да барацьбы. Адсюль пазней яны рушаць на паўднёвы ўсход Кобрынскага павета (зараз на тэрыторыі Валынскай вобласці Украіны і Іванаўскага раёна Беларусі), дзе і адбудуцца вырашальныя сутычкі з рэгулярнымі часткамі расійскага войска.
Апроч таго, каля вёскі Дзеткавічы ў час паўстання знаходзілася сядзіба бліжэйшага паплечніка Рамуальда Траўгута, 23-гадовага памешчыка Густава Радавіцкага, які ў паўстанцкім атрадзе выконваў абавязкі ад’ютанта, а фактычна – намесніка камандзіра. Вось чаму Дзеткавічы таксама ўвайшлі ў маршрут маёй першай вандроўкі.

Вандроўка

Да невялічкай вёскі Старая Цемра (мясцовая назва Старая Тэмра), дзе стала пражывае ўсяго пяць паджылых жанчын і мужчын, раніцай даехаў рэйсавым аўтобусам Кобрын-Зосіна. Было відаць, што некаторыя хаты жылыя, аднак на мае гучныя звароты ніхто так і не адгукнуўся. І гэта натуральна для насельнікаў выміраючай вёскі, што жывуць каля вялікага лесу.

Папярэдні слайдНаступны слайд

Далей давялося ісці пехам. Сам лес, засмечаны галлём і сухастоем, абязводжаны меліярацыяй і засушлівым летам, патроху дзічэе. Так што ўсе мае спробы збочыць з лясной дарогі і знайсці грыбы-ягады анічога не далі. Старую Цемру ад Новай Цемры, што месціцца ўжо на Драгічыншчыне, аддзяляе занядбаная лясная дарога, па якой праедзе не кожны трактар.
Пра тое, што выйшаў у Драгічынскі раён, абвясціла падсыпаная і выраўненая грунтоўка, што пачалася ў Новай Цемры. І тут ніхто нідзе не адгукнуўся, хоць у гэтай вёсцы стала жыве каля 10 чалавек. Калі ж увайшоў у вёску Ражок, ззаду пачуў гул легкавіка і ўбачыў старэнькі «Фальксваген-Пасат». На ўсялякі выпадак “прагаласаваў” і нямарна, бо машына прыпынілася.

У ёй былі берасцейцы Аляксандра і Уладзімір Шымчукі, якія ехалі ў Бярозу, каб адсвяткаваць 50-годдзе свайго вяселля. Сужэнцы палічылі маё з’яўленне своеасаблівым падарункам да свайго “залатога” вяселля, вырашылі мне дапамагчы і паказаць у лесе Цемра стары калодзеж паўстанцаў, які да гэтай пары носіць імя камандзіра інсургентаў Куца. Цяжка сказаць, да якога паўстання – 1794, 1830 ці 1863 гадоў – адносіцца гэтая памятная мясціна, аднак з пакалення ў пакаленне сярод вяскоўцаў парадаецца легенда пра гэты калодзеж, які зрабілі паўстанцы пад кіраўніцтвам свайго палымянага камандзіра. Ад калодзежа да сядзібы Шымчукоў зусім неалёка – можа з кіламетар, не болей. І каля Новай Цемры лес такі ж занядбаны, як і ля Цемры Старой. Адно бабры спраўна вядуць сваю спадвечную гаспадарку – валяць лес, робяць запруды, каб жыць-выжываць у сваім натуральным асяродку…

На краю леса захаваўся калодзеж паўстанцаў, праз які за Саветамі праклалі меліярацыйны канал.  
Потым Шымчукі паказалі сваю сядзібу, пачаставалі слівамі, сланечнікам і таматамі, распавялі пра свой лёс. Яны сябруюць са школьных гадоў: спадарыня Аляксандра родам з Новай Цемры, а спадар Уладзімір -- з вёскі Міхалкі Бярозаўскага раёну. Пасля атрымання вышэйшай адукацыі географ Аляксандра і вайсковец Уладзімір стварылі сям’ю, нарадзілі і выхавалі дзяцей. Шмат гадоў жылі ў расійскай Мардовіі, але ў пенсійным узросце вярнуліся на Бацькаўшчыну. І хоць стала жывуць у Берасці, але штогод з вясны да восені не пакідаюць бацькоўскую сядзібу спадарыні Аляксандры. Мне было вельмі прыемна бачыць гэтых людзей, у вачах якіх -- замілаванне адно адным і гатоўнасць дзяліцца сваім шчасцем з іншымі…

Дзякуй гэтым людзям, што за 50 гадоў сумеснага жыцця змаглі захаваць цеплыню адносінаў.
Шымчукі адвезлі мяне ў Дзеткавічы на месца былой сядзібы Густава Радавіцкага, а самі з’ехалі ў Бярозу. У пісьмовых крыніцах маёнтак Дзеткавічы ўзгадваецца з 1785 года. Яго гаспадарамі ў розныя часы былі Ельцы, Рушчыцы, Радавіцкія і Богушы. Верагодней за ўсё, што пры Ельцах напрыканцы XVIII стагоддзя ў Дзеткавічах быў збудаваны з дрэва аднапавярховы палац з чатырохскатным гладкім гонтавым дахам і невысокім ганкам у цэнтры параднага фасаду. Сцены палаца былі абшаляваныя дошкамі, а вокны пафарбаваныя ў белы колер. Каля будынка месціліся лямус і свіран, а вакол палаца – пейзажны парк. Пасля паўстання 1863 года сядзіба Густава Радавіцкага была канфіскаваная і распрададзеная.

Так зараз выглядае месца ў Дзеткавічах, дзе некалі месцілася сядзіба Густава Радавіцкага.
Да Другой сусветнай вайны ў парку захоўвалася капліца-пахавальня гаспадароў, разбураная ў паваенныя гады. Яшчэ на пачатку 2000-х гадоў на месцы былой сядзібы былі добра бачныя рэшткі пейзажнага парку, склеп (піўніца) і абмялелыя сажалкі. Сёння пра парк нагадваюць толькі адзінкавыя клёны, ліпы і ясені, а таксама сляды ўшчэнт забруджаных сажалак. 
Калі вяртаўся лесам у Старую Цемру, сустрэў мужчыну сярэдніх гадоў з роварам. Ён быў вельмі здзіўлены незнаёмцу ў сваім краі: «Хто такі і адкуль? Чаму не ведаю?» Пасля знаёмства ён, як і іншыя мясцовыя жыхары, так і не змог нічога ўзгадаць пра падзеі, што адбываліся ў лесе ў 1863 годзе. Нашую кароткую сустрэчу вясковец завяршыў з горыччу: «Хутка ў Старой Цемры застануцца адны буслы…».

Што сведчыць гісторыя

Сярод даследаванняў пра падзеі 155-гадовай даўніны ў Кобрынскім павеце вылучаецца артыкул рэдактара інтэрнэт-часопіса «Гістарычная брама» Алеся Ільіна з Пінска, надрукаваны ў зборніку «Паўстанне 1863 года на Беларусі і Кастусь Каліноўскі» (Рыга, Інстытут беларускай гісторыі і культуры, 2013). Даследаванне прысвечана паплечнікам Рамуальда Траўгута ў Кобрынскім павеце – Густаву Радавіцкаму і Феліксу Ягміну.
Род Радавіцкіх герба Гржымала паходзіць з Ваўкавыскага павета. У XIX стагоддзі прадстаўнікі роду прыдбалі зямлю ў Слонімскім і Кобрынскім паветах Гарадзенскай губерні. Бацька Густава, старшыня Гарадзенскай грамадзянскай палаты Міхаіл Радавіцкі валодаў багатым маёнткам Дзеткавічы (з 224 прыгоннымі ў 1840 годзе) у Зелаўскай воласці Кобрынскага павета. Са сваёю жонкай Марыяй Радавіцкай (у дзявоцтве Чаховіч) бацькі гадавалі двух сыноў (Густава і Апалінара) і дзвюх дачок (Міхаліну і Феліцыю).
Густаў, якога сучаснікі называлі польскім Гарыбальдзі, нарадзіўся ў Дзеткавічах у 1840 годзе, а ахрышчаны быў, верагодней за ўсё, у касцёле вёскі Брашэвічы. На меркаванне Алеся Ільіна, Густаў атрымаў хатнюю адукацыю і скончыў Аляксандраўскі кадэцкі корпус, заснаваны Мікалаем I у 1842 годзе ў Брэст-Літоўскай фартэцыі для выхавання дзяцей мясцовай шляхты ў праімперскім духу. Але служба Густава ў Расійскай арміі была кароткай – за іншадумства маладога паручыка хутка разжалавалі ў салдаты і накіравалі служыць у расійскую глыбінку. Выратавала заступніцтва ўплывовых сваякоў, і хутка Густаў сыйшоў з войска і пасяліўся ў родным маёнтку.

Калі ў красавіку 1863 года да Кобрына з Варшавы дайшоў загад Цэнтральнага рэвалюцыйнага камітэту ўсім нежанатым мужчынам веку ад 18 да 40 гадоў выступіць са зброяй супраць расійскага ўраду, патрыятычная мясцовая шляхта сабралася ў маёнтку Божы Дар Яна Мітрашэўскага і прапанавала ўзначаліць паўстанцаў уладальніку маёнтку Востраў (зараз вёска Астроўе ў Маларыцкім раёне), падпалкоўніку расійскай арміі ў адстаўцы 38-гадоваму Рамуальду Траўгуту, які меў маральнае права адмовіцца, бо быў жанаты.
Нягледзячы на свой сямейны стан, Траўгут пагадзіўся стаць камандзірам Кобрынскага паўстанцкага атраду з 192-х маладзёнаў (23 гады складаў сярэдні ўзрост паўстанцаў, сярод якіх было шмат падлеткаў 15-17 гадоў), з большага ўзброеных паляўнічымі стрэльбамі і косамі, хоць, як баявы афіцэр, цудоўна разумеў, што ў інсургентаў няма аніякіх шанцаў. Аднак Траўгут пайшоў на яўную пагібель, бо «абавязаны быў не берагчы сябе, калі іншыя ахвяруюць усім».
У атрад разам з нежанатымі нашчадкамі ўплывовых родаў (графоў Чапскіх, Радзевічаў, Ажэшкаў, Бохвіцаў, Ягмінаў і Пуслоўскіх) увайшла маладая мясцовая шляхта са сваёй службай, уключаючы ўпраўляючых і лясных стражнікаў, адстаўныя афіцэры расійскай арміі, сяляне, дробныя чыноўнікі, гімназісты і мяшчане, а таксама жанчыны, у тым ліку памешчыцы Амелія Радзевіч і Магдалена Волкава. Прычым паўстанцам дапамагалі ўсе буйныя мясцовыя памешчыкі, у тым ліку графы Ажароўскія, Ажэшкі, Анджэйкавічы, Ягміны, Орды і Кужанецкія.
Актыўны ўдзел у стварэнні атраду прынялі і прадстаўнікі роду Радавіцкіх – Густаў і яго родны брат Апалінар (1842-1863), іх траюрадны брат Пётра (1824- ?), а таксама сусед Радавіцкіх, штаб-ротмістр расійскай арміі ў адстаўцы Фелікс Ягмін (1834-1864).
Збор атрада быў прызначаны на 22 красавіка (па ст.стылі) у глухім лесе Цемра, што ў наваколлі Дзеткавічаў.
Усе былыя вайскоўцы (Густаў і Пётра Радавіцкія, Фелікс Ягмін, Антон Сямашка, Казімір Асоўскі і Браніслаў Парчэўскі) увайшлі ў кіраўніцтва атраду: Густаў Радавіцкі быў прызначаны намеснікам камандзіра, Фелікс Ягмін – начальнікам кавалерыі, а Антон Сямашка – начальнікам касінераў. На шэраг афіцэрскіх пасадаў прызначылі лясных стражнікаў.
Праз тыдзень Рамуальд Траўгут вывеў свой атрад ва ўрочышча Цюцькава ў Адрыжынскім лесе на паўднёвым усходзе Кобрынскага павету, дзе ва ўмацаваным лагеры ішла напружаная вучоба – цывільныя юнакі вучыліся стральбе і вядзенню бою ў страі. Затым былі цяжкія баі з вопытнымі вайскоўцамі адной з лепшых армій тагачаснага свету, першыя перамогі і паразы…
У баі 25 траўня 1863 года Густаў Радавіцкі быў паранены ў нагу, змог дабрацца да вёскі Кужэлічын у Пінскім павеце, дзе 29 траўня мясцовыя сяляне затрымалі яго і выдалі ўладам. А праз два месяцы ваенны начальнік Кобрына палкоўнік Брынкен саслаў Густава Радавіцкага ў Сібір. Былі канфіскаваныя маёнткі братоў-паўстанцаў — Дзеткавічы Густава і Рачкі загінулага Апалінара. 
А праз восем гадоў – 17 траўня 1871 году Густаў быў вызвалены ад паліцэйскага нагляду з правам жыхарства ў Расійскай імперыі за выключэннем яе сталіц і сталічных губерняў, Царства Польскага і Заходняга краю, а таксама з забаронай займаць дзяржаўныя і грамадскія пасады. Напрыканцы жыцця наш герой жыў у Варшаве, дзе ў 1900 годзе адыйшоў у лепшы свет.
Яго сястра Міхаліна стала жонкай кобрынскага памешчыка Станіслава Відацкага. У 1930-я гады ўнук Міхаліны Станіслаў Відацкі спрабаваў праз суд вярнуць роду маёнтак свайго дваюраднага дзеда Густава Радавіцкага ў Дзеткавічах, але безвынікова. 
Працяг падарожжа чытайце тут

Фота аўтара