«Мы з бурштынавага краю, з шаноўнай Радзімы Літвы. Хто пералічыць няшчасці, якія перажылі яе героі?»

14 чэрвеня 1941 года на бязлюдныя прасторы Сібіры і Крайняй Поўначы былі сасланыя больш за 30 тысяч літоўцаў, 15 тысяч латвійцаў і 10 тысяч эстонцаў, большасць з якіх больш ніколі не ступілі на родную зямлю. Сёння ў краінах Балтыі ўшаноўваюць памяць забітых пакутнікаў Днём жалобы і надзеі, а таксама Днём ахвяр камуністычнага генацыду.

1 кастрычніка 1939 года быў прыняты ўказ НКУС пад нумарам 001223: «Аб ліквідацыі антысавецкага элемента ў Літве, Латвіі і Эстоніі», які дазволіў савецкім уладам арганізоўваць маштабныя ссылкі насельніцтва акупаваных краін Балтыі праз нацыянальнасць асобы. Гучаў ён не лепей і не горш за «канчатковае вырашэнне габрэйскага пытання», што выконвалася нацысцкай Германіяй. У абодвух выпадках сутнасцю ўказу з’яўлялася масавае знішчэнне насельніцтва па нацыянальных прыкметах.

З Беластока далей не высылалі. Да гадавіны пачатку дэпартацыі беларускіх сялян у Сібір

16 траўня 1941 года, за месяц да жудаснага злачынства, НКУС падрыхтаваў праект пастановы «Аб мерапрыемствах па ачыстцы Літоўскай ССР ад антысавецкага, крымінальнага і сацыяльна-небяспечнага элемента». Канчатковае рашэнне па дэпартацыі было прынята ў Маскве 10 чэрвеня, пры гэтым яе дата была перанесена на два дні наперад, паколькі 12 чэрвеня ў Літве адзначалася вялікае рэлігійнае свята. Спісы нядобразычліўцаў і кампанія па дэпартацыі антысавецкіх элементаў былі састаўлены згодна са спецыяльнай інструкцыяй НКУС СССР за подпісам Івана Сярова.

Дэпартацыю, што распачалася раніцай 14 чэрвеня і доўжылася чатыры дні, ажыццяўлялі супрацоўнікі НКДБ, НКУС, міліцыянеры, якім дапамагалі мясцовыя камуністы, і так званыя савецкія актывісты, у першую чаргу камсамольцы. Ужо ранкам у 15 эшалонаў сагналі 17600 мужчын, жанчын, старых, дзяцей і немаўлят. Настаўнікі, юрысты, ксяндзы, прадпрымальнікі, афіцэры, дыпламаты, лекары і іх сем'і — усе яны ў момант сталі бяспраўнымі немаёмнымі зняволенымі. Літоўцы, беларусы, палякі, габрэі. Без радзімы, без дома, адрэзаныя ад блізкіх. 

Нельга назваць нейкія вызначаныя пераважныя пласты насельніцтва, што былі адпраўлены ў ссылку, — пад руку акупантаў траплялі ўсе. Гэта інтэлігенцыя, афіцэры былога літоўскага войска, палітычныя дзеячы, прадстаўнікі органаў дзяржаўнай бяспекі, члены палітычных і грамадскіх арганізацый, работнікі аховы здароўя, буйныя фермеры — уся прагрэсіўная частка грамадства. З Літвы былі дэпартаваныя 1200 настаўнікаў, 79 святароў, больш за 5 тысяч дзяцей…

 Сасланы або вывезены ў лагеры літоўскага насельніцтва былі прэзідэнт Літоўскай Рэспублікі Аляксандрас Стульгінскіс, старшыня Сейма Канстанцініс Шакеніс, прэм'ер-міністр і выбітны навукоўца Пранас Давідайціс. Усіх іх арыштавалі раніцай 14 чэрвеня ва ўласных дамах — прыходзіць пачалі ў тры гадзіны ночы. Пры спробах бегчы чэкісты адкрывалі па іх агонь. 

Адным з найбуйнейшых месцаў збору стаў вакзал «Наўоі Вільня» (Новая Вільня), што знаходзіцца ў сучасных межах літоўскай сталіцы. Людзей змяшчалі ў вагоны для перавозкі жывёл без вокнаў і вентыляцыі, катуючы іх перасадкамі і працяглымі маршрутамі. Так, напрыклад, Пранаса Давідайціса, які на момант арышту спаў у родным сяле ля Коўна, вязлі на Урал праз украінскі Старабельск.

У памяць пра ахвяр савецкага генацыду на чыгуначнай станцыі «Наўоі Вільня» ўсталяваны адзін з вагонаў, які, магчыма, стаў апошнім у жыцці для многіх з яго пасажыраў. Пасля аднаўлення незалежнасці віленцы штогод прыносяць сюды кветкі і свечкі, каб ушанаваць загінулых пакутнікаў. 

Частка арыштаваных была заключана ў вязніцу і дапытана ў літоўскіх турмах, іншая — адпраўлена ў маскоўскія Бутырск, Лефортаў, Любянку і іншыя турмы Савецкага Саюза.

На ўскрайку размешчанага непадалёк ад Мінска горада Чэрвень (гіст. Ігумен) у ноч з 22 па 23 чэрвеня 1941 года з Ковенскай вязніцы аўтобусамі былі перавезены каля 100 зняволеных, большасць з якіх патрапілі ў мінскую турму. У Мінску аддзялілі і пакаралі смерцю 15-17 асуджаных, а астатніх 2 тысяч зняволеных пешшу перагналі ў Чэрвень, дзе і расстралялі. Сярод забітых у Чэрвені быў сігнатар Акта незалежнасці Літвы Казімірас Бізаўскас, дыпламат Ёнас Яблонскіс, міністр унутраных спраў Сцяпонас Рустэйка і іншыя вядомыя літоўскія дзеячы таго часу. 

Ахвяры былі вывезены ў Комі, Карэлію, Алтайскі і Краснаярскі краі, Новасібірскую вобласць, Казахстан. Ссыльныя займаліся цяжкай фізічнай працай: выгатаўленнем лясных матэрыялаў, працай у будаўніцтве і калгасах. Увесну 1942 года каля трох тысяч ссыльных з Алтайскага краю былі пераведзены ў Якуцію, за Палярны круг, на промысел у моры Лапцевых. Многія з іх памерлі ад голаду і холаду ў першую ж зіму. 

1941. Дэпартацыя пад бомбамі

Ссыльныя не мелі ніякіх правоў, іх ніхто не абараняў. Разумных і таленавітых выхадцаў з развітога еўрапейскага народа ператварылі ў танную працоўную сілу. Любая спроба абараніць свае правы магла быць расцэнена як паклёп на існуючы парадак, спроба выклікаць беспарадкі і скончыцца расстрэлам.

Агулам за часы савецкай акупацыі Літва страціла каля 800 тысяч жыхароў. Каля 300 тысяч перажылі жахі камуністычнага рэжыму — вязніцы, лагеры, ссылкі ў Сібір і на Крайнюю Поўнач. Кожны трэці арыштаваны памёр ад катаванняў, голаду ці не вытрымаў суровых кліматычных умоў.

Да таго ж, ратуючыся ад камуністычнага тэрору, Літву пакінулі больш за 440 тысяч чалавек. 

У Бурат-Манголіі, што знаходзіцца ў пяці тысячах кіламетраў ад Літвы, дагэтуль захаваліся могілкі літоўскіх ссыльных. На адным з помнікаў высечаны надпіс: «Мы з бурштынавага краю, з шаноўнай радзімы Літвы. Хто пералічыць няшчасці, якія перажылі яе героі?»

Першыя звесткі пра лёсы дэпартаваных пакутнікаў былі апублікаваны ў 1988-м годзе: ліпеньскі нумар літаратурнага часопіса «Pergalė» перадаваўся з рук у рукі, паколькі ў ім былі апісаныя першыя сведчанні аб ссылках жыхароў Літвы. Гэты былі ўспаміны ссыльнай Даліі Грынкявічутэ «Літоўцы ў моры Лапцевых».

 У 1989-1991 гадах былыя ссыльныя і іх дзеці адпраўляліся ў Сібір і на Крайнюю Поўнач, каб прывезці астанкі памерлых сваякоў. Іх адзіным жаданнем было пахаваць родных у светлых пясках Радзімы Літвы, а не на чужыне — зямлі акупантаў, забойцаў і вечнай мерзлаты.

Дзеці аднаго са ссыльных, якія загінулі ў Сібіры, узвялі на яго малой радзіме помнік з надпісам: «Ці чуеце вы там наш плач і боль сэрца, якое плача?» Такім чынам яны не толькі ўшанавалі памяць сваяка, але і заклікалі наведвальнікаў пачуць плач і 350 000 загінулых літоўскіх сэрцаў. 

«Уявіце, што цэлае паўстагоддзе забаранялася пра гэта ведаць, казаць. Акупанты хацелі нас ператварыць у глухіх і сляпых, не чуючых стогнаў свайго народа і прагі быць вольнымі... », — эмацыйна адзначыў кіраўнік Сойма Літвы Віктарас Пранцкеціс некалькі год таму.

Сёння, 14 чэрвеня, акрамя ўскладання кветак на станцыі «Наўоі Вільня» ля Музея акупацыі і барацьбы за свабоду будуць прачытаны імёны ахвяр камуністычнага генацыду. Зачытванне будзе ісці суткі.