Беларускі пратэст — гэта пра тое, што людзі ўбачылі: страх будзе трымаць іх там, дзе яны ёсць, і нічога не зменіцца
Рэтраспектыўны погляд на падзеі 2020 года: што вывела людзей на вуліцы і кіравала іх паводзінамі.
Эмоцыі з'яўляюцца важным складнікам жыцця чалавека, уплываючы не толькі на пачуцці, але і на паводзіны. Эмоцыі таксама ўплываюць на палітычную актыўнасць чалавека, матывуючы або душачы яго дзеянні. На прыкладзе пратэстаў 2020 года можна прасачыць, як эмоцыі непасрэдна ўплывалі на ход пратэстаў, а таксама на тактыкі ўдзельнікаў.
Падчас актыўнай фазы пратэстаў Святлана Ціханоўская не была ў Беларусі і не кантралявала пратэст. А тыя прадстаўнікі апазіцыі, якія ўдзельнічалі ў пратэсных акцыях, так і не ўзначалілі пратэст. Натоўп пратэстоўцаў самастойна выбіраў маршрут шэсця, час і месца збору, піша Лізавета Жучкова на партале «Наше мнение». Інфармацыя распаўсюджвалася ў асноўным праз мэсэнджар Telegram.
Эмоцыі, а дакладней маральны шок, адыгралі важную ролю ў актывізацыі і мабілізацыі людзей на пратэст. У сваім артыкуле «Эмоцыі і пратэсны ўдзел у Беларусі» Алена Нікалаенка спасылаецца на Ван Стэкеленбурга і Кладэрманса. Эмоцыі ў гэтай канцэпцыі выступаюць паскаральнікамі і ўзмацняльнікамі пратэсных паводзінаў, паколькі ўплываюць на хуткасць і сілу пратэснай матывацыі асобы. Напрыклад, гнеў лічыцца магутным рухавіком палітычных дзеянняў. Яго можна лічыць маральнай эмоцыяй, якая выказвае, напрыклад, ацэнку сацыяльнай рэальнасці і імкненне змяніць грамадскі маральны парадак (гнеў, выкліканы расізмам, узмацніў актывізацыю руху «Black Lives Matter» у ЗША).
Аднак адной эмоцыі недастаткова для масавай мабілізацыі, таму даследаванні разглядалі розныя камбінацыі эмоцый, каб растлумачыць заканамернасці масавай мабілізацыі. Канцэпцыя, якая ўзнікла ў выніку маральнай батарэі, служыць для тэарэтызавання ўзаемадзеяння паміж адмоўнымі і станоўчымі эмоцыямі для дасягнення палітычных дзеянняў. Рансан-Купер сцвярджае, што спалучэнне маральнага абурэння і страты страху створыць маральную батарэю для ўзнікнення і падтрымання пратэстаў ва ўмовах строгай аўтакратыі.
Глядзіце таксама
Джэймс Джаспер у сваім артыкуле «Эмоцыі пратэсту» аднавіў паслядоўнасць эмоцый, звязаных з мабілізацыяй супраць недэмакратычных рэжымаў. Маральны шок — гэта нечаканая падзея або інфармацыя, якая выклікае ў чалавека такое абурэнне, што ён схільны да палітычных дзеянняў. Маральнае абурэнне — адмоўная эмоцыя, якая ўзнікае ў выніку маральнага ўзрушэння і спрыяе аблягчэнню страху. Страту страху можна лічыць процілеглым полюсам такой негатыўнай эмоцыі, як страх. Даследаванне Гудвіна з Пфафам паказвае, што страта страху неабходная для пратэсту ва ўмовах аўтакратыі. Аналіз эмацыйнай працы па падаўленні страху тлумачыць, чаму некаторыя людзі могуць накіраваць сваё маральнае абурэнне на акцыі пратэсту.
Вынікі выбараў 2020 года сталі маральным шокам, паколькі былі маштабна сфальсіфікаваныя. Стратэгія дэмакратычных сіл, выкарыстанне белых бранзалетаў, стала адметным знакам падтрымкі Ціханоўскай. Вялізныя чэргі на выбарчыя ўчасткі, людзі з белымі бранзалетамі, размовы паміж людзьмі наконт адназначнай падтрымкі аб'яднанага штаба апазіцыі — усё гэта было на кантрасце з вынікам выбараў: 80% за Лукашэнку, 10% за Ціханоўскую. Шок быў выкліканы адкрытай фальсіфікацыяй выбараў, гэта былі не падобныя да праўды 48% ці 60%, а намаляваныя 80%. Людзі, якія стаялі каля сваіх выбарчых участкаў, каб праверыць вынікі, сутыкнуліся з тым, што з 1200 чалавек, якія прагаласавалі з белай стужкай на руках, гэта значыць на карысць Ціханоўскай, былі прызнаныя толькі 70 галасоў. Да гэтага дадаюцца факты аб укідванні бюлетэняў, махінацыі на выбарчых участках і адсутнасць незалежных назіральнікаў. Пры гэтым, паводле вынікаў галасавання на ўчастках, дзе выбарчая камісія падлічвала галасы сумленна, перамагла Ціханоўская з вынікам 75% і больш.
Першыя пратэсныя дні пасля выбараў былі поўныя эмоцый абурэння і гневу. Эмацыйны шок ад таго, што адбылося, заахвоціў тысячы людзей пратэставаць ва ўсіх рэгіёнах краіны. Пратэст быў матываваны жаданнем абараніць свой голас, які не ўлічыла выбарчая камісія, нагадаць ураду пра важнасць грамадскай думкі і свайго выбару. Гэта падкрэсліў лозунг «Урад для народа». На нянавісці, стомленасці, абурэнні і адначасова страху мог адбіцца і час пратэснай актыўнасці, гэта значыць вечар і ноч. Больш пазітыўныя эмоцыі, такія як пачуццё свабоды, шчасця, гонару і мужнасці, узнікалі падчас масавых пратэстаў на працягу дня.
Нягледзячы на гэта, нават падчас штодзённых акцый пратэсту людзі працягвалі адчуваць гора і боль у адказ на жорсткую палітыку падаўлення мірных пратэстаў. Імкненне да перамен стала асноўнай матывацыяй беларускага грамадства. На пратэст паўплывала стомленасць ад 26 гадоў нязменнай палітыкі аднаго чалавека, грубасць у дачыненні да грамадства, непавага да беларускай мовы і культуры і, перш за ўсё, шок пасля вынікаў прэзідэнцкіх выбараў 2020 года.
Калі б давялося выбіраць асноўныя адмоўныя і станоўчыя эмоцыі, якія падахвочваюць людзей да палітычных дзеянняў, а менавіта да пратэсту, то гэта абурэнне і шчасце. Нягледзячы на негатыўны зыход пратэстаў, сам працэс акцый салідарнасці, жаночых маршаў і буйных акцый пратэсту ўсяляў у людзей імкненне да ўз'яднання грамадзянскай супольнасці, эмоцыі свабоды і шчасця. Менавіта гэтыя станоўчыя эмоцыі дапамаглі падоўжыць пратэст на некалькі месяцаў, нягледзячы на гвалт з боку ўрада.
Глядзіце таксама
Беспрэцэдэнтны ўзровень гвалту стаў яшчэ адным маральным шокам. Ужо ў першыя дні супраць мірных пратэстоўцаў ужываліся светлашумавыя гранаты, гумовыя кулі і вадамёты. Пратэстоўцаў збівалі дручкамі на вуліцах, а затым, пасля затрымання, збівалі ў турмах. Відэа з гукамі крыкаў і стогнаў з СІЗА шакавалі грамадскасць. Гісторыі не толькі пра збіццё, але і пра фізічны і сэксуальны гвалт у дачыненні да жанчын і мужчын маюць доказную аснову. Паводле даных праваабарончай арганізацыі «Вясна», з 9 па 12 жніўня 2020 года было затрымана каля 6700 чалавек. Да канца лістапада 2020 года было затрымана не менш за 30 000 чалавек.
Вельмі доўгі час людзі ў Беларусі баяліся выказваць свае сумневы датычна рэжыму. Пасля сутыкнення з неймаверным пакараннем з боку ўрада людей апанаваў страх, і яны не пратэставалі адкрыта. Аднак 9 жніўня стала знакавай падзеяй для ўсіх у Беларусі. Людзі ўбачылі, што страх будзе трымаць іх там, дзе яны ёсць, і нічога не зменіцца. Студэнты, выкладчыкі, рабочыя і нават пенсіянеры неаднаразова пратэставалі супраць рэжыму. Хоць яны і баяліся, жаданне перамен было мацней. Беларускі пратэст нельга назваць запланаваным, хутчэй гэта незапланаваны, спантанны пратэст, выкліканы эмацыйным усплёскам унутры грамадства.
Улады, усведамляючы, наколькі эмоцыі могуць уплываць на пратэсты, прынялі стратэгію, выкарыстаную падчас савецкага ўварвання ў Афганістан. Там жаночы бунт, выкліканы стомленасцю ад вайны, быў спынены з дапамогай выплюхвання негатыўных эмоцый. Пратэстоўцам раздалі партрэты Мухамеда Наджыбулы. Увесь наступны дзень дэманстранты люта зрывалі партрэты, а ўвечары задаволеныя разышліся па дамах. Шматдзённы пратэст завяршыўся. Улады далі пратэстоўцам магчымасць выплюхнуць усе свае негатыўныя эмоцыі і тым самым спынілі жаночае паўстанне ў Афганістане.
Гэтая стратэгія стала цэнтральнай і ў Беларусі, калі пасля жорсткага падаўлення пратэстаў у першыя дні ўлады далі пратэстоўцам магчымасць арганізаваць некалькі буйных мітынгаў, адзін з якіх стаў найбуйнейшым у гісторыі незалежнай Беларусі (гэтак званы «Марш за свабоду» 16 жніўня 2020 года). Пратэстоўцам дазволілі выплюхнуць свае эмоцыі. У той жа час жорсткасць дзеянняў сілавікоў у папярэднія дні прынесла свой плён: нават у пік 16 жніўня ні ў Мінску, ні ў іншых гарадах, не было вячэрніх акцый пратэсту.
Пасля выплюхвання эмоцый улады паступова пачалі стабілізаваць сітуацыю шляхам «дыялогу» з грамадствам і шляхам рэпрэсій супраць тых дэманстрантаў, якія не жадаюць кантактаваць з уладамі.
Першае, што зрабіў Лукашэнка, — гэта спыніў масавыя страйкавыя рухі на заводах праз камунікацыю з рабочымі, візіты і рэпрэсіі супраць актыўных удзельнікаў, бо праца буйных дзяржаўных прадпрыемстваў Беларусі наўпрост уплывае на эканоміку краіны і можа выклікаць крытычны ўзровень дэстабілізацыі эканамічнай сітуацыі.
Глядзіце таксама
Другім крокам сталі рэпрэсіўныя дзеянні супраць дзеячаў апазіцыі і вядомых людзей, якія засталіся ў Беларусі і маглі падтрымаць ці матываваць беларускі пратэст на працяг. Некаторыя прадстаўнікі апазіцыі былі высланыя з краіны пад пагрозай арышту, іншыя былі арыштаваныя. Гэта тычылася не толькі ўплывовых палітычных дзеячаў, але і простых пратэстоўцаў.
У той жа час Лукашэнка спрабаваў палепшыць адносіны з Масквой, якія былі сапсаваныя падчас прэзідэнцкай кампаніі, калі Лукашэнка абвясціў некалькіх кандыдатаў у прэзідэнты прарасійскімі, далей абвінаваціў Расію ў падрыхтоўцы рэвалюцыі і абвясціў вайсковыя вучэнні на ўсходняй мяжы — тым самым паслаўшы Маскве варожы сігнал. Пасля пачатку масавых пратэстаў Лукашэнка абвінаваціў Захад у спансаванні пратэстоўцаў і папрасіў Маскву аб дапамозе ў падаўленні пратэстаў. Неўзабаве пасля гэтага з'явіліся доказы датычнасці расійскай паліцыі да падаўлення пратэстаў у Беларусі.
Даўшы пратэстоўцам выплюхнуць свае эмоцыі, улады пазбавіліся эмацыйнага шоку, а Лукашэнка з дапамогай рэпрэсіўнага апарата здолеў спыніць масавыя пратэсты. Адначасова, супакоіўшы пратэстоўцаў, Лукашэнка здолеў знізіць узровень напружанасці ў адносінах з Расіяй і гарантаваць сваю падтрымку.
Такім чынам, эмоцыі сталі спачатку рухаючай сілай пратэсту, а затым і прычынай няўдач. Пратэстоўцамі рухалі эмоцыі абурэння адносна арышту апазіцыйных кандыдатаў, шок ад вынікаў выбараў, эмоцыі шчасця, свабоды і яднання падчас масавых мерапрыемстваў. Рэпрэсіі падчас перадвыбарчай кампаніі стварылі эмоцыі, якія спрыялі развіццю пратэсту. Аднак рэпрэсіі, якія рушылі пасля масавых акцый пратэсту і адрозніваліся асаблівай жорсткасцю, змаглі выклікаць эмоцыі страху і пакоры перад існуючай уладай. Пацвярджэннем гэтага могуць з'яўляцца даныя колькасці ўдзельнікаў пратэсных акцый: падчас «Маршу свабоды» 16 жніўня 2020 года ў Мінску прынялі ўдзел больш за 500 тысяч чалавек, тады як на марш «Я выходжу» 15 лістапада 2020 года сабралася не больш за 10 тысяч чалавек. Паколькі ўрадавыя рэпрэсіі працягваюцца, эмоцыі, якія выклікалі пратэст, — гнеў, пачуццё адзінства і г. д., — пераходзяць у страх, і, у сваю чаргу, людзі губляюць надзею на поспех.