Непрыкметныя волаты. Да Дня кніганошаў

16 сакавіка ў Летуве адзначаецца Дзень кніганошаў. У мінулым летувіскія кніганошы, а часам і кнігавозы (іх называлі і так) літаральна выратавалі нацыю і мову ад русіфікацыі.

Кніганошы

Кніганошы


З 1864 па 1904 гады сваёй упартасьцю і адданасьцю сотні, тысячы мужчынаў і жанчын пераходзілі мяжу з Прусіяй, дзе друкаваліся кнігі, газэты па-летувіску і заносілі тысячамі сьцежак у Летуву ў складзе тады Расейскай імпэрыі выратавальнае друкаванае роднае слова. Тысячы арыштоўваліся, высылаліся на поўнач і ўсход імпэрыі, зьбіваліся, жанчыны-кніганошы гвалціліся, але зьяўляліся новыя і новыя кніганошы з усяе Летувы. А таксама з высылкі вярталіся былыя кніганошы, якія браліся за справу зноў. Такую нацыю не магла зваяваць царская імпэрыя.

У 2004-м ЮНЭСКО прызнала нелегальнае распаўсюджаньне летувіскіх кніжак унікальнай гістарычнай зьявай, якая ня мае аналягаў нідзе на сьвеце.

Да ўсяго цікавая гендарная гісторыя кніганошаў: жанчыны на роўных з мужчынамі ўдзельнічалі ў пераносе і асабліва ў распаўсюдзе забароненых летувіскіх кнігаў і газэтаў. І нават сярод распаўсюднікаў ужо ў самой Летуве часам большасьць складалі жанчыны, якія на кірмашах, у бажніцах і па вёсках раздавалі, прадавалі, абменьвалі кнігі. Іх зьбівалі, гвалцілі, трымалі разам з мужчынамі ў турмах, адмаўляючы ім асобнае месца, высылалі ў Карэлію, Валагодчыну і Ніжагародчыну, а яны вярталіся і зноў з кайстрамі ды лубянымі корабамі скіроўваліся ў дарогу па кнігі.Адна зь першых кніганошаў у Летуве Караліна Лаўрынавічутэ тройчы арыштоўвалася, за сьмеласьць і ўпартасьць у кніжнай справе ў 1872 годзе высланая ў Карэлію, адкуль не вярнулася. Дасюль невядома, як і дзе загінула яна. Таму 16 сакавіка — дата гістарычная і важная для Летувы, каб не забыць вычын кніганошаў і трагічны лёс, які напаткаў многіх такіх непрыкметных волатаў і герояў.

Сьцяна кніганошаў. Фота музэю Літоўскага народнага побыту

Сьцяна кніганошаў. Фота музэю Літоўскага народнага побыту


Гэтая дата зноў актуальная для Беларусі на фоне зачыненых выдавецтваў, сьпісаў забароненай літаратуры, прапановаў рэжымнікамі чысьціць кніжныя паліцы і паступовай русіфікацыі культурнага поля Беларусі. Не зважаючы на прагрэс і распаўсюд лічбавай кнігі, папяровая кніга застаецца запатрабаванай і сымбалем змаганьня за тоеснасьць і прысутнасьць. Зноў актуальная становіцца дзейнасьць кніганошаў, кнігавозаў.

Чаму Дзень кніганошы 16 сакавіка

Дзень кніганошы адзначаецца ў гадавіну нараджэньня Юргіса Бялініса (16 сакавіка 1846 году), кніганошы і заснавальніка сеткі нелегальнага распаўсюджваньня летувіскай літаратуры. Сьвята, якое сёньня рэабілітуе старыя мэтады барацьбы за мову і зьвяртае ўвагу на беларускіх непрыкметных волатаў, якія нясуць, вязуць і перадаюць кнігі па-беларуску па ўсім сьвеце. Бо наяўнасьць кнігаў на роднай мове як на радзіме, так і ў беларускіх асяродках у замежжы ўсё яшчэ яднае, мабілізуе, а часам прыцягвае ўвагу ўладаў і органаў. Як і ў 19 ст., сёньня праз кнігі па-беларуску робяцца ператрусы, людзі арыштоўваюцца і абвінавачваюцца ў здрадзе дзяржаве.

Вядомы ў Летуве эксьлібрыс, прысьвечаны кніганошам, у прыватнасьці аднаму з пачынальнікаў руху кніганошаў Юргісу Бялінісу.

Вядомы ў Летуве эксьлібрыс, прысьвечаны кніганошам, у прыватнасьці аднаму з пачынальнікаў руху кніганошаў Юргісу Бялінісу.


Беларусы-кніганошы ў свеце

У 20 ст. беларусы ўжо вярталіся да кніганоства: так, слынны дзеяч беларускай меншасьці ў Польшчы Юры Туронак ужо ў XX ст. арганізаваў асаблівы канал дастаўкі нелегальнай беларускай літаратуры, цалкам выкарыстоўваючы ў сваёй дзейнасьці досьвед летувіскіх кніганошаў. Пазьней мэтад кніганошаў выкарыстоўвалі беларускія дыяспарнікі, каб, наадварот, вывезьці рукапісы з БССР на Захад: так, айцец Аляксандар Надсан вывез рукапісы беларускіх дысыдэнтаў і друкаваў іх у Лёндане: напрыклад, вядомае эсэ А. Каўкі «Ліст расейскаму сябру». Часткова дзякуючы кніганошам папаўнялася Скарынаўка. Лёнданскія беларусы і беларускі як ніхто іншы разумелі вартасьць кнігі, якая часта эфэктыўней і галасьней за зброі, грошай і нават дзяржаўнасьці ўзмацняла беларускасьць.

Кнігі, кніжнікі, кніжніцы ды кніганошы, «кніжныя рэцыдывісты» ці «кніжныя кантрабандысты», як часта абразьліва называлі іх, здаўна палохалі аўтарытарныя ўлады, бо разьбівалі як па зьмесьце, так і па форме ману дыктатуры, сьмяяліся зь яе. Кнігі стваралі і аб'ядноўвалі супольнасьці ў мінулым, стварылі нацыі, але і цяпер яны зьбіраюць раскіданую па сьвеце беларускую супольнасьць: ствараюцца цэнтры і бібліятэчкі ў Сакартвэла (Грузіі), Італіі, Летуве, Польшчы, Францыі. У летувісаў мы ўсё яшчэ можам навучыцца салідарнасьці, упартасьці і закаханасьці ў роднае слова. Кніганоства хоць і разьвіваецца цяпер у іншых, больш спрыяльных умовах, аднак сваёй місіі не згубіла: данесьці праўду і прыгажосьць па-беларуску і супрацьстаяць імпэрыі.
Але сяньня кніганоства мае да ўсяго і наступнае вымярэньне: беларусізацыю. Так, у 21 ст. з спазьненьнем у нас зноў зьявіўся шанец выправіць моўную сытуацыю, скансалідавацца з беларускамоўнымі, дапамагчы ім і сабе: набыць, прачытаць і перадаць іншым кнігі па-беларуску. Не абавязкова рызыкаваць і везьці ў Беларусь забароненую літаратуру — ня ўсе ўмеюць рызыкаваць фізычна, але ўсе беларусы і беларускі здатныя падтрымаць кніжную справу па-беларуску, набыць кнігу, прачытаць яе па-беларуску і пачаць адмаўляцца ад звычкі чытаць, думаць і размаўляць на мове імпэрыі і акупацыі. 


Кнігі пра кніганошаў

Шмат кнігаў — як мастацкіх, так і навуковых — напісана пра кніганошаў на розных мовах, перадусім па-летувіску. Але хочацца таксама нагадаць пра навэлу «Кніганошы» (1962) Уладзімера Караткевіча, у якой фэномэн пашыраецца да беларускага вымярэньня. Пісьменьнік рамантычна і адначасова трагічна апісаў жыцьцё беларускіх кніганошаў і іх сваякоў. Страхі расейскага чынавенства перад кнігамі па-летувіску, па-ўкраінску, па-польску ці па-беларуску, тым больш лацінкай, дасюль перасьледуюць беларускіх зрусыфікаваных рэжымнікаў.
Па-летувіску ж асаблівай увагі заслугоўваюць падзабытыя і ў самой Летуве творы «Непрыкметныя волаты» (1929-1930) і «У змаганьні за родную мову» (1929) пісьменьніка і журналіста Рапаласа Мацконіса. У гэтых творах вядомы ў міжваенны пэрыяд пісьменьнік узьняў пытаньне памяці пра кніганошаў, пра іх вычын дзеля захаваньня мовы. Цікава, што аўтар акрамя звыклага пэрыяду дзейнасьці кніганошаў у 1864-1904 гадах у Расейскай імпэрыі, ахапіў і іншы, часта невядомы пэрыяд 20-30-ых гадоў 20 ст., калі Вільня апынулася ў складзе Польшчы. Р. Мацконіс адзначаў у дзёньніку, што летувіскія кнігі ў 20 ст., выдадзеныя ў Коўне, за невялікім выключэньнем, зноў былі недаступныя для летувісаў, гэтым разам у заваяванай Віленшчыне. Таму ён вярнуўся да тэмы кніганошаў і заклікаў летувісаў забясьпечыць віленчукоў кнігамі на роднай мове. Свой раман «Непрыкметныя волаты», які задумваўся як трылёгія, аўтар прысьвяціў барацьбе за правы летувіскага народу з часоў забароны друку да польскай акупацыі Віленшчыны. Выйшлі толькі дзьве часткі, другая ў 1930 годзе. Трэцяя, прысьвечаная польскай акупацыі Віленшчыны, была напісаная напалову, але так не зьявілася.

Помнік кніганошам у Коўне

Помнік кніганошам у Коўне

Падзабыты сяньня, пісьменьнік быў папулярны ў міжваенны час, ягонымі кнігамі, часта дастаўленымі падкрадня кніганошамі, зачытваліся летувісы Вільні, як сьведчыць ва ўспамінах Она Міцуце, летувіская паэтка і жонка Янкі Шутовіча. Як бачна, кнігі і пасланьне, якое стала ў тым ліку і палітычным, зноў дапамаглі летувісам спраўдзіцца, адваяваць мову, Вільню. А яшчэ Рапалас Мацконіс стварыў цікавае параўнаньне кніганошаў з непрыкметнымі волатамі. Гэтыя волаты і дасюль йдуць, едуць небясьпечнымі сьцежкамі да чытачоў, несучы ратавальны і такі небясьпечны груз.