Польскія каланісты ў Заходняй Беларусі

Яны павінны былі стаць правай рукой уладаў Другой Рэчы Паспалітай ва ўсходніх ваяводствах. Аднак пасля 17 верасня 1939 года менавіта гэта катэгорыя жыхароў Заходняй Беларусі больш за ўсё пацярпела.



Асаднікі з Беразвеча падчас перадачы кулямёта копаўцам, 1938 год

Зямля за службу ў войску

Яшчэ ў снежні 1920 года заканадаўчы Сейм прыняў закон аб надзяленні зямлёй жаўнераў Войска Польскага, якія ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях супраць бальшавікоў. Планавалася, што надзелы будуць выдавацца ва ўсходніх ваяводствах. У выніку ў 1939 годзе на ўсходзе Рэчы Паспалітай пражывала каля 9 тысяч вайсковых асаднікаў з сем’ямі.

Сярэдні памер асадніцкай гаспадаркі складаў 18 гектараў. Улады спрабавалі сяліць ветэранаў польска-бальшавіцкай вайны 1920 года побач, каб ствараць сваеасаблівыя польскія анклавы ў няпольскіх Заходняй Беларусі і Заходняй Украіне. Значная частка каланістаў ніколі не займалася сельскагаспадарчай працай, але мела сярэднюю і нават вышэйшую адукацыю. Для развіцця вайсковага асадніцтва ў польскіх банках адкрываліся крэдытныя лініі. Самі былыя вайскоўцы таксама стваралі крэдытныя касы ўзаемнай дапамогі, сельскагаспадарчыя гурткі і народныя дамы.

Асаднікі, Стоўбцы, 1934 год

Асаблівую ролю вайсковыя асаднікі адыгрывалі ў развіцці тэрытарыяльнага самакіравання. Па дадзеных польскіх даследчыкаў, у 1933 годзе ў такой дзейнасці ўдзельнічала больш за 700 ветэранаў польска-бальшавіцкай вайны 1920 года, якія атрымалі зямлю ва ўсходніх ваяводствах. 58 чалавек былі войтамі, а 11 сталі бургамістрамі. Пасля выбараў 1934 года ў органы мясцовага кіравання 561 асаднік стаў саветнікам кіраўніцтва гміны, 115 — войтамі, 26 — падвойтамі, 93 — членамі саветаў паветаў.

Асаднікі, Заходняя Беларусь, 1938 год

База садзейнічання КАП

Аднымі з важных роляў, якія адводзілі асаднікам, былі супрацоўніцтва і дапамога Корпусу аховы памежжа. Па сваёй сутнасці вайсковыя асаднікі, якія жылі на «рыжскай мяжы» ў Заходняй Беларусі, выконвалі тую ж функцыю, што і памежны актыў і базы садзейнічання на тэрыторыі БССР для савецкіх памежнікаў. У выпадку небяспечнай сітуацыі, каланісты павінны былі прыйсці на дапамогу бліжэйшай да іх стражніцы КАП. Таксама асаднікі павінны былі сачыць і за памежнай дыстанцыяй. Такая сітуацыя была, напрыклад, у Рубяжэвічах, дзе амаль 15 былых жаўнераў 1-й брыгады Юзафа Пілсудскага атрымалі зямлю амаль на самай мяжы з савецкай Беларуссю. Пры гэтым, людзей, якія жылі ля кардона, польскі ўрад узбройваў. Асаднікі атрымлівалі вінтоўку і запас патронаў. У пачатку 1920-х гадоў, калі на тэрыторыі Заходняй Беларусі па лініі «актыўнай выведкі» дзейнічалі савецкія дыверсанты, асаднікам выдавалі нават гранаты, каб тыя, у выпадку нападу на іх маёнтак, маглі пратрымацца да падыходу польскіх памежнікаў.

У 1930-х гадах з ветэранаў вайны 1920 года стваралі неафіцыйныя атрады, з якімі праводзіліся інструктажы і вайсковыя заняткі. У абавязкі такіх фармаванняў уваходзіла назіранне за памежнай мясцовасцю, а таксама патруляванне дарог у начны час. Калі асаднікамі затрымлівалася падазроная асоба, то прадпісвалася перадаваць яе ў аддзяленне Дзяржаўнай паліцыі ці на стражніцу КАП. Гэтыя паліцэйскія функцыі асаднікаў негатыўна ўплывалі на фарміраванне адносінаў паміж каланістамі і мясцовым беларускім насельніцтвам, якое небеспадстаўна лічыла суседзяў чужымі на гэтай зямлі.

Стражніца КАП. Заходняя Беларусь

Дарэчы, асадніцтва крытыкавалася не толькі з боку беларусаў, але і з боку польскіх палітычных партый, якія называлі яго — «кепска падрыхтаваным эксперыментам». Польская ўлада, асабліва ў канцы 1930-х гадоў, пачала разумець, што жорсткая паланізацыйная і каланізацыйная палітыка на тэрыторыі Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны не толькі не супакоіць насельніцтва гэтых рэгіёнаў, але паўплывае на пашырэнне прасавецкіх настрояў сярод палешукоў. Таму рабіліся спробы інтэграцыі аўтахтоннага насельніцтва і польскіх каланістаў. Акцэнт рабіўся на развіццё асадніцкіх гаспадарак і пашырэнне выкарыстання наёмнай працы ў іх. Аднак да пачатку Другой сусветнай вайны сітуацыю ў адносінах паміж мясцовым насельніцтвам і асаднікамі ў лепшы бок змяніць так і не ўдалося.

Польскія каланісты на Гродзеншчыне, 1937 год

Масакра верасня 1939-га

Яшчэ да пачатку «вызвольнага паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь» дзеячы камуністычнага падполля пачалі рыхтаваць спісы прадстаўнікоў польскай адміністрацыі, вайсковых уладаў, паліцэйскіх і асаднікаў, якія падлягалі знішчэнню. А 17 верасня 1939 года менавіта асаднікі сталі галоўным аб’ектам агрэсіі з боку мясцовых падпольшчыкаў і актывістаў. У першыя дні вызвалення забойствы адбыліся ў 13 асадах Палескага ваяводства, 11-ці — Навагрудскага, 4-х — Беластоцкага і 1-го — Віленскага. Цікава, што ў верасні 1939 года найменш злачынстваў супраць асаднікаў адзначана на Валыні. Больш таго, вельмі часта там мясцовыя сяляне-ўкраінцы ратавалі каланістаў ад рэпрэсій савецкіх уладаў. Цяжка ўявіць, што праз чатыры гады на той жа Валыні адбудзецца масакра польскага насельніцтва.

Польскія памежнікі, 1934 год

У верасні 1939 года найбольш жорсткія забойствы былых удзельнікаў польска-бальшавіцкай вайны 1920 года і іх сямей адбыліся ў Беластоцкім ваяводстве. Пасля пераходу Чырвонай Арміі «рыжскай мяжы» ў вёсцы Обухава быў створаны сялянскі камітэт, кіраўніком якога стаў член КПЗБ Уладзімір Янучэня. 20 верасня рашэннем гэтага органа ў асадзе Будоўля ўзброеныя сяляне схапілі семярых жыхароў асады і аднаго паліцэйскага. Праз дзень схапілі яшчэ паручніка польскага войска і солтыса вёскі Мар’янаўка. У польскага афіцэра рэквізавалі 7 тысяч злотых (відавочна, рэшткі палкавой касы). Апошніх двух вывелі на праваслаўныя могілкі, прымусілі распрануцца і расстралялі.

Асаднікаў, арыштаваных у Будоўлі, катавалі і прымушалі пакаяцца за іх удзел у вайне з бальшавікамі ў 1920 годзе, а 23 верасня павялі затрыманых у бок Жыдомлі і па дарозе ўсіх расстралялі. Пазней, калі мясцовыя жыхары знайшлі трупы ахвяр, аказалася, што перад смерцю з іх моцна здзекаваліся. Падобная трагедыя адбылася і ў вайсковай асадзе Лерыполь. 22 верасня 1939 года ў населены пункт увайшла група ўзброеных сялян. Яны забралі мужчын-асаднікаў і павялі іх у вёску Курпікі. Па дарозе людзі з чырвонымі апаскамі забілі сем чалавек, а пазней пакаралі смерцю яшчэ трох асаднікаў. Апошняй ахвярай забойцаў стаў асаднік па прозвішчу Галінскі, які спрабаваў уратавацца ў доме сваёй жонкі-беларускі. Аднак яго знайшлі і падчас пагоні забілі.

Забойствы асаднікаў у верасні 1939 года адбываліся па ўсёй Заходняй Беларусі. У Стаўбцоўскім павеце людзі з чырвонымі апаскамі забілі солтыса асады Пазіневічы і вайсковага асадніка Малейчыка. Людзей пазбавілі жыцця за тое, што ў свой час яны дапамагалі КАП. 5 асаднікаў былі забітыя ў асадзе Марцінаўка ў Пінскім павеце.

У 1993 і 1998 гадах сын аднаго з забітых жыхароў Лерыполя, грамадзянін Польшчы, звяртаўся ў беларускую пракуратуру з заявай аб правядзенні фармальнага следства па дадзенай справе, аднак беларускі бок адмовіўся ад следчых дзеянняў, матывуючы рашэнне «адсутнасцю ў справе складу злачынства».

Заходняя Беларусь. Савецка-польская мяжа

Жахі дэпартацыі

Падзеі верасня 1939 года былі толькі першым актам у трагедыі польскіх каланістаў у Заходняй Беларусі. Паводле дакументаў НКУС, за першы год савецкай улады ў Заходняй Беларусі ў рукі савецкіх спецслужбаў трапіла каля 1000 асаднікаў. Большасць з іх трымалі ў турмах заходніх абласцей БССР, а пазней накіроўвалі ў распараджэнне мінскага НКУС.

Засада КАП Рыжская мяжа ля Стоўбцаў

5 снежня 1939 года Саўнаркам СССР прыняў рашэнне аб дэпартацыі асаднікаў і іх сямей з далучаных да Савецкага Саюза тэрыторый. Вывазу ў Архангельскую, Валагоцкую вобласці, Аўтаномную Рэспубліку Комі, за Урал, Краснаярскі, Алтайскі край і Казахстан падлягалі не толькі ветэраны польска-бальшавіцкай вайны 1920 года і іх сем’і, але і цывільныя асаднікі.

Дзеці беларускіх сялян. Палессе, сярэдзіна 1930-х г.

Першая хваля дэпартацыі адбывалася 10 лютага 1940 года, падчас якой з Заходняй Беларусі было вывезена больш за 40 тысяч чалавек. Пазней, у выніку другой (13 красавіка 1940 года), трэцяй (чэрвень 1940 года) і чацвёртай (май-чэрвень 1940 года) хваляў дэпартацый, савецкія ўлады паспрабавалі канчаткова знішчыць нават успамін пра польскіх каланістаў. Адзінкі з тых, хто перажыў «першыя Саветы» і нацысцкую акупацыю Беларусі 1941–1944 гг., пазней выехалі ў сацыялістычную Польшчу. Пасля Другой сусветнай вайны атрымалі магчымасць вярнуцца на радзіму і тыя, хто быў дэпартаваны перад вайной і выжыў у савецкай глыбінцы.