Раструшчанае шчасце прафесара

Гэта гісторыя магчыма падасца падобнай на шматлікія іншыя пра трагічныя лёсы бязвінных ахвяр бальщавіцкага бязлітаснага рэжыму. Тым не менш аўтар палічыў карысным данесці да сучаснага маладога чытача яшчэ адну драматычную гісторыю…

Санаторый

Восень 1964-года. Мне, маладому ленінградскаму інжынеру, пашчасціла атрымаць не зусім профільную пуцёўку ў Сестрарэцкі кардыялагічны санаторый, і я нечакана апынуўся сярод шматлікіх сардэчнікаў амаль з усяго Саюза. Народ там сабраўся розны: карагандзінскія шахцёры, піцерскі разначынны люд, адстаўныя партыйныя функцыянеры (нават пара былых сакратароў абкамаў партыі з волжскага рэгіёна) і гэтак далей. З першых дзён заезду гэтыя пакутнікі сардэчных хвароб пачалі ўтвараць групоўкі па інтэрэсах, дзе абмяркоўвалі, акрамя хвароб, безліч жыцейскіх і грамадскіх праблем збяднелай краіны. Карацей кажучы, патрохі ўсталёўваўся (амаль на месяц) гарманічны лекава-выратавальны ансамбль. Але знаходзіліся арыгіналы, аматары зялёнага змія, якія неасцярожна блыталі рэжым жыцця і паводзін у кардыялагічным санаторыі з рэжымам і паводзінамі ў дамах адпачынку маракоў гандлёвага флоту. І шчыра абураліся на патрабаванні адміністрацыі датэрміновага (і ганебнага) іх вяртання ў родныя калектывы…

Мне пашанцавала на суседа. Дзядзька Рыгор спалучаў у сваёй асобе букет рыс чалавека дабразычлівага, знаходлівага, які пабыў і студэнтам Тэхналагічнага інстытута, і будаўніком Камсамольска-на-Амуры, а ў час вайны — камандзірам браняпоезда. Цяжкая кантузія і раны амаль пазбавілі яго зроку, але не пачуцця гумару і аптымізму; у час прагулак ён заўсёды быў у атачэнні купак пераспелых прыгажунь... Нехта з гэтых зачараваных кабет, у зручны час маёй адсутнасці ў пакоі, працягваў з яшчэ большай асалодай і адданасцю моўчкі выслухоўваць дзядзьку Рыгора ў яго моцных абдымках.

Нашы з ім вячэрнія гутаркі пра сапраўдныя рэаліі мінулых 20-40-х гадоў, сведкам ці ўдзельнікам якіх ён быў, шмат у чым папоўнілі палітру маіх ведаў пра перажытае ў той час краінай і народам.

Дзіўны пацыент

…Ён з’явіўся ў санаторыі з невялікім, у 3–4 дні, спазненнем. І адразу прыцягнуў маю ды іншых наведвальнікаў сталовай увагу сваёй постаццю, тварам і нязвыклай манерай размаўляць упэўнена, з далікатнай годнасцю, што падказвала яго прыналежнасць да няпростых — навуковых альбо ўладных — колаў. Карціну саліднасці падкрэслівалі акуляры ў залатой аправе (не савецкага гатунку) і дарагі касцюм цёмна-блакітнага колеру. Уменне далікатна карыстацца сталовым інструментарыем таксама выдавала выхаванага чалавека. У маёй галаве імгненна ўзнікла паважлівая мянушка «Прафесар». Усё паказвала на тое, што гэты чалавек «лагічна» знаходзіцца тут, у кардыялагічным санаторыі, у адрозненне ад мяне, 27-мі гадовага інжынера, якому пашчасціла за сціплыя навукова-інжынерныя справы атрымаць ад прафкама інстытута гэтую «гарашчую» пуцёўку.

Некалькі дзён мы не бачыліся з ім з-за «накладак» лекавых працэдур, таму ў наступны раз за вячэрай я больш уважліва разгледзеў яго. Ён няспешна вёў размову з суседам насупраць, еў нешта тварожнае з гарбатай. Але калі размова паскорылася, адбылося дзіўнае. Мой герой, працягваючы неабходныя для размовы рухі вуснаў, на некалькі секунд «губляў гук». Гэтае тэлевізійнае падабенства ўражвала. Але не было бачна, каб гэтая акалічнасць — дэфект — неяк засмучаў прафесара…

Трохі пра кіруючых

На двары стаяў кастрычнік 1964-года. Цяжкае эканамічнае і міжнароднае становішча дзяржавы патрабавала кардынальных і рашучых змен як у стылі кіраўніцтва, так і ў самім кіраўніцтве. Чакалася адстаўка Мікіты Хрушчова. Пра непазбежнасць гэтага размаўлялі і нашы санаторныя, хворыя на сэрца, ветэраны, якія па вечарах збіраліся каля радыёпрыймача «Эстонія», каб без «глушылак» паслухаць каментары і прагнозы «Голаса Амерыкі» і «Бі-Бі-Сі». 

Значная частка гэтых слухачоў былі шматвопытнымі і, нярэдка, адказнымі кіраўнікамі… І вось пачуты з прыймача голас дыктара «Бі-Бі-Сі» адразу спыніў спрэчкі. З ледзь прыхаванай іроніяй дыктар паведаміў слухачам аб маючым быць у заўтрашніх выпусках савецкіх газет рашэнні ЦК КПСС пра вызваленне Хрушчова з займаемых пасад «па стане здароўя».

Пасля невялічкай (псіхалагічнай) паўзы, ужо не хаваючы іроніі: «Аб рэальным стане здороўя Хрушчова вам раскажа наш карэспандэнт, які летам суправаджаў візіт прэм’ера Хрушчова ў Егіпет на адкрыццё Асуанскай ГЭС». Голасам, пазбаўленым эмоцый, карэспандэнт распавёў пра абед, які Гамаль Абдэль Насэр даў у гонар Хрушчова па прыбыцці дэлегацыі ў Александрыю («Хрушчоў выпіў маленькую»). Потым быў пералёт да Асуана на свята адкрыцця ГЭС. І таксама абед, і таксама «Хрушчоў выпіў маленькую». Насэру (арабу!), значна маладзейшаму за 70-ці гадовага Хрушчова, стала дрэнна. Вось такі «стан здароўя», прамаўляў карэспандэнт, і стаў для атачэння Хрушчова афіцыйнай прычынай для яго адстаўкі...

Навіна, якую даўно чакалі, была ўспрынята значнай часткай слухачоў «Эстоніі» станоўча. «Прафесар» прайшоў моўчкі…

Праз некалькі дзён, вяртаючыся са шпацыру ўздоўж Фінскага заліва, купка адпачываючых, сярод якіх былі і мы з «Прафесарам», абмяркоўвала з іроніяй «мудрыя партыйныя рашэнні». Але мяне трохі здзіўляла абыякавасць «Прафесара» да гэтай праблемы і засмучанасць чымсьці. Пасля абеда мы няспешна крочылі да сваіх «нумароў» на адпачынак, і я неасцярожна заявіў, што пры Хрушчове ж адбылася рэабілітацыя соцень тысяч нявінна асуджаных людзей, а ў партыі пачаўся працэс вяртання да ленінскіх норм жыцця… «Жыцця» я не паспеў вымавіць, бо «Прафесар» імгненна заціснуў мяне ў пакой: «Як вам не сорамна такое казаць?! Вы разумны малады чалавек, пра якія такія «ленінскія нормы» ўвогуле можна казаць у нас? Асабліва для «эліты». Прысядзем, я вам раскажу маленькі, але яскравы эпізод пра палітычную культуру і жыццёвыя звычкі гэтых прыхільнікаў так званых «ленінскіх норм».

«Гэта адбылося падчас афіцыйнага адкрыцця Куйбышаўскай ГЭС. На свята ў Куйбышаў прыляцела высокая ўрадавая дэлегацыя на чале з Мікітам Хрушчовым. Агульнагарадскі мітынг быў прызначаны на 12 гадзін дня, але ўжо за гадзіну да таго плошча была запоўнена шматтысячным натоўпам людзей, прысланых адміністрацыяй заводаў, дзяржаўных і навучальных устаноў. Надвор’е не радавала: дзень быў пахмурны, з Волгі дзьмуў халодны вецер.

Настрой мітынгоўцаў таксама быў пахмурны: хранічна дрэннае забеспячэнне горада прывучыла народ не спадзявацца на паляпшэнне жыцця, і таму чакаемая сустрэча «партыі і народа» не давала вялікай надзеі на «радасны вынік». Але ж народ чакаў (мусіў чакаць). 12 гадзін — трыбуна пустая, 13 гадзін — пустая, натоўп пачаў гудзець. Пасля 14-ай гадзіны паказаўся картэж урадавых машын, але іх чакаў ужо натоўп зняважаных людзей, абураных такой непавагай. Плошча была наэлектрызавана: дэлегацыю сустрэлі ганебнымі крыкамі. Калі сарваны ветрам з галавы Хрушчова капялюш паслужліва кінуўся лавіць (і вельмі няўмела) Суслаў, плошча зарагатала…

Паступова дэлегаты размясціліся на трыбуне; я, разам з кіраўніцтвам ГЭС, стаяў непадалёк ад Хрушчова і бачыў яго лёгкую разгубленасць ад такой сустрэчы. Адкрыўшы мітынг, сакратар абкама запрасіў да мікрафона Хрушчова, што выклікала шмат крыкаў, аглушальны свіст. Выступаць было безсэнсоўна: у бок трыбуны нават паляцела нешта з гародніны (хутчэй, пара-другая бульбін). Сакратар абкама разгублена глядзеў на Хрушчова. Той, аглядаючы ўзрушаных мітынгоўцаў, голасна кінуў ім: «Была Самара, Самарай і засталася», і хутка патупаў з трыбуны…

Я на той час ужо добра ведаў, што гэта не першы эпізод няўдалай сустрэчы Хрушчова з народам, бо як навукова-тэхнічнаму кансультанту ўрадавых камісій мне давялося прысутнічаць на прыёмах шмат якіх маштабных аб’ектаў па краіне. Таму ён, ужо звыклы да такіх «прыёмаў», не згубіў апетыт: як я даведаўся, для гатавання заказанай ім на абед юшкі са свежай сцерлядкі быў пасланы да валгаградскага вадасховішча самалёт… Вось так ажыццяўляюцца так званыя «ленінскія нормы» ў так званых «верных ленінцаў», малады чалавек…»

Я, трохі саромячыся, прызнаўся, што многія ўдзячныя менавіта Хрушчову за сваё вызваленне з лагераў і турмаў… «Прафесар» іранічна гмыкнуў: «Хрушчову? Ведалі б гэтыя «ўдзячныя людзі» пра службовы імпэт гэтага «вызваліцеля» ў справе пашырэння «запланаваных» спісаў так званых «ворагаў народа». Мой даўні калега бачыў нават рэзалюцыю Сталіна на гэтай хрушчоўскай прапанове: «Спыніся, дурань!» А вы кажаце… «вызваліцель». Палітычна вымушаны крок, не больш. Так што раю вам уважліва і акуратна ўспрымаць шмат у чым заблытаную інфармацыю пра трагічны перыяд нашага жыцця і... ніколі не здраджваць свайму сумленню, чаго б вам гэта не каштавала. На жаль, у многіх гэтага не адбылося».

Увесь час яго прамовы я адчуваў ягонае імкненне данесці нешта большае да мяне, мабыць, нейкія важныя старонкі асабістага жыцця. Але перашкаджала гэтаму, хутчэй за ўсё, значная розніца ўзростаў: для пакутных, трагічных аповедаў пра асабістае быў патрэбны больш сталы слухач…

На развітанне «Прафесар», неяк па-бацькоўску гледзячы на мяне, зрабіў амаль шэптам заўвагу: «Вы вельмі прамы, адкрыты і, для нашага часу, неасцярожны чалавек. Сістэма мала ў чым змянілася, не кожнаму можна душу адкрываць»…

Смяротны вір пакут

Наступным днём «Прафесар» пакінуў санаторый. І ўвечары я ў размове з дзядькам Рыгорам падзяліўся сваім адчуваннем чагосьці недасказанага «Прафесарам» пра асабістыя старонкі яго пасляваеннага жыцця. Рыгор цяжка ўздыхнуў і прамовіў: «Мы з ім некалькі вечароў абмяркоўвалі перажытае, ён падрабязна расказаў пра ўсё, што адбылося з ім, яно жудаснае. Табе карысна аб тым ведаць, можа, калісьці дзесьці раскажаш ці апішаш. Так што слухай…

Пад час вайны наш «Прафесар» выконваў адказную працу ў ЗША, займаючы пасаду намесніка ваеннага аташэ па навукова-тэхнічных праблемах, бо ён жа доктар тэхнічных навук у галіне механікі. З групай калег адказваў за навукова-тэхнічнае абгрунтаванне выбару патрэбных відаў тэхнікі і матэрыялаў і якасны іх кантроль. Праца была заслужана адзначана менавіта баявымі ўзнагародамі. Але ж праз нейкі час пасля перамогі ў краіне пачаліся дзіўныя справы. Народ, які вынес жудасны цяжар вайны, чакаў зменаў у эканамічным і ўнутры-палітычным жыцці.

Але змены гэтыя безнадзейна затрымліваліся. Непаразуменне і незадаволенасць гэтым замаруджваннем неслі пэўную небяспеку рэжыму. Адначасова стаяла задача замены значнай часткі кіруючага апарату людзьмі, здольнымі выконваць, як і ў час вайны, даручаныя рашэнні любой цаной. Вось гэтыя і блізкія да іх фактары патрабавалі хуткага і «па-бальшавісцку цвёрдага» рашэння. У віры яго выканання бязлітасна вырашаўся і лёс соцень тысяч людзей.

Гэты вір не абмінуў і нашага «Прафесара». Ён і аташэ былі выкліканы ў Саюз, аташэ — у Маскву, «Прафесар» — у Ленінград, дзе праз некалькі дзён былі арыштаваны. «Прафесар» не паверыў абсурднасці, анекдатычнасці прад’яўленых яму абвінавачванняў. Яго, адказнага за навуковае забеспячэнне паставак узбраення, доктара тэхнічных навук, абвінавачвалі ў тым, што ён садзейнічаў пастаўкам у Саюз няякаснай, а нярэдка і гнілой пшаніцы (!). У справе загучала тэма абвінавачвання ў таемнай змове з аташэ і нават з прадстаўнікамі буйных амерыканскіх кампаній-пастаўшчыкоў узбраення. Ад прыроды моцны, «Прафесар» доўга вытрымліваў бязлітасны «мардабой» раз’юшаных бандытаў, седзячы на табурэце з закручанымі за спіну рукамі.

Праз пэўны перапынак катаванняў, прызначаны для спробы псіхічна зламаць ахвяру бесперапыннымі, у тым ліку і начнымі, допытамі, нязломны «Прафесар» трапіў у сапраўды жудасны канвеер смяротных пакут: усаджванне на ножку перагорнутага табурэта, іголкі пад пазногці, стаянне голым у вузкай халоднай цэментнай камеры і г.д. Напалову жывога «Прафесара» заносілі ў камеру да наступнага «сеансу». Аднойчы, моцна збіты, ён заўважыў на суседнім ложку новага «калегу», як высветлілася, былога армейца. Дазнаўшыся, з часам, пра сутнасць ідыёцкіх абвінавачванняў «Прафесара», той нечаканна параіў яму пры­знаць іх.

Па-першае, каб спыніць катаванні, па-другое, сітуацыя цяпер, у параўнанні з 37-ым годам, значна змянілася: гэтыя бандзюгайлы не толькі будуць задаволеныя тваёй згодай, але і змягчаць меру пакарання. «Прафесар»з абурэннем адмовіўся ад гэтай парады, патлумачыўшы сукамерніку, што яго згода пацягне ў засценкі дзясяткі бязвінных людзей.

…Праз некалькі дзён месца армейца вызвалілася, яго заняў моцна «апрацаваны» арыштант у падрапанай марской форме. Як высветлілася, гэта быў заслужаны марскі афіцэр, капітан 2-га рангу, начальнік аператыўнага аддзела штаба Балтыйскага флота. Калі «Прафесар» пачуў пра змест абвінавачванняў марака, ён, пры ўсёй сваёй збітасці, зарагатаў. Фантастычнасць абвінавачвання сягала ўвогуле за межы розуму: марак абвінавачваўся ў арганізацыі перахода Балтыйскага флота ў… Швецыю. Довады марака пра тэарэтычную немагчымасць адначасова зрушыць такую гіганцкую арганізацыю з сотнямі тысяч людзей і сотнямі караблёў з матэрыяльна-тэхнічнай абслугай, ніяк не ўспрымаліся следчымі, і марак быў «запушчаны» па тым жа канвееры катаванняў…

Пасля некалькіх месяцаў няўдалых следчых спробаў выбіць з «Прафесара» прызнанне ў злачынстве ён уяўляў чалавечую разваліну: страціў амаль палову зубоў, магчымасць нармальна размаўляць і рухацца, бо былі адбіты патрэбныя нервовыя цэнтры. У гэткім стане ён атрымаў свае дзесяць гадоў з наступнымі абмежаваннямі і апынуўся на Калыме. Шанцаў выжыць не было. Выратаваць яго мог толькі цуд, і ён здарыўся. Нечакана памёр Сталін. З часам пачала разгортвацца рэвізія «творчай» дзейнасці НКВД-МГБ па масавым вырошчванні «ворагаў народа». «Прафесару» пашанцавала трапіць у першую хвалю амніставаных і рэабілітаваных. Больш за тое, ледзь жывы, ён трапіў у рукі лепшых медыкаў краіны з загадам паспрабаваць вярнуць яму былы чалавечы выгляд...

Дзяржава паспрабавала максімальна кампенсаваць тыя жыццёвыя страты, якія прынесла яму сваёй хваравітай жорсткасцю: поўная рэабілітацыя, вяртанне навуковых, службовых пасад і званняў, а таксама ўсёй сумы неатрыманай за час зняволення зарплаты. У жывапісным месцы бліз берага Фінскага заліва была пабудавана дзвюхпавярховая, камфартабельная, на той час, дача. Здаецца, можна быць задаволеным такой кампенсацыяй страчанага. Але заставаліся вялізарныя страты, кампенсаваць якія ўжо не была здольная і дзяржава.

Раструшчанае шчасце, ці Страсці па Шэкспіру

У чалавека была сям’я: каханая жонка, прыгожая, інтэлігентная жанчына, мілыя сэрцу дзеці — сын і дачушка. І гэтая шчаслівая сям’я пасля арышту «Прафесара» таксама перажыла бязлітасныя пакуты, але іншага кшталту. Як вядома, дзеці «ворагаў народа» аўтаматычна пераводзіліся ў катэгорыю ізгояў, перад імі зачыняліся дзверы прэстыжных ВНУ, для больш дарослых — перспектыўныя напрамкі распрацовак новай, асабліва ваеннай, тэхнікі і г.д. Такая будучыня чакала дзяцей «Прафесара», у першую чаргу сына-васьмікласніка. Гэтую сітуацыю вырашыў выкарыстаць адзін з адказных супрацоўнікаў МГБ, які добра ведаў і «Прафесара», і яго сям’ю, быў тайна закаханы ў жонку «Прафесара».

Нядрэнны псіхолаг, дастаткова інтэлігентных паводзінаў, генерал выбраў тактыку «цішэй едзеш, далей будзеш». Пры першай, нібыта выпадковай, сустрэчы з даўняй знаёмай ён выказаў ей сваё «шчырае» абурэнне тым, што адбылося з яе мужам і абяцаў праз нейкі час высветліць прычыны гэтай «недарэчнасці». Далейшае інфармаванне няшчаснай жанчыны служыла рэалізацыі задуманага генералам любоўнага, амаль шэкспіраўскага праекта.

Па «версіі» генерала, «Прафесар», маючы шырокае кола сяброў і калег сярод навукова-тэхнічнага і партыйнага асяроддзя Ленінграда, апынуўся ў складзе антыпартыйнай групы, якая нібыта прапаноўвала шырокую аўтаномію Ленінграду і вобласці ў складзе СССР. Маўляў, гэтыя планы змоўшчыкаў цалкам раскрытыя, іх чакае суровае пакаранне (добра, калі не растрэл). Няцяжка ўявіць, у якім стане апынулася жанчына, яе сям’я, яе дзеці. А «сябар сям’і» раіў не губляць самавалодання, знайсці выйсце з гэтага цяжкага становішча, бо цяпер галоўнае для яе — лёс дзяцей.

Пазбаўленая працы, яна страціла сродкі на існаванне, уладкавацца нават на сціплую пасаду, вядома, не атрымлівалася. Аднойчы генерал «па-сяброўску» прапанаваў ёй цалкам разлічваць на яго (яна добра ведала, што ён удавец). Яго нечаканая прапанова выклікала здіўленне (калі не абурэнне) і адмову. Але генерал, які быў вопытным псіхолагам, не пакрыўдзіўся і не змяніў сяброўскіх да яе адносінаў. Яна ж, тым часам, адчувала нясцерпны боль ад безвыхаднасці.

Год крыху прытупіў вастрыню пякельных жаночых пакут. Старэнькая маці-настаўніца з вачыма, поўнымі слёз, неяк прашаптала: «Ніхто ня можа цябе асудзіць, дочанька». Даўняя, з дзяцінства, сяброўка некалькі хвілін брыдка лаялася, а потым, загаласіла: «Госпадзі, і за што ты пасылаеш нам, бабам, гэткія нясцерпныя пакуты сардэчныя; які цяжар зваліўся на нашы жаночыя плечы: і пакалечаных мужыкоў выратоўваць, і дзяцей гадаваць!» А супакоіўшыся, цвёрда сказала сяброўцы: «Не мучай сябе, колькі жанчын цяпер вымушаны прайсці праз гэта дзеля дзяцей. Згаджайся».

І яна згадзілася. Хоць адчувала, што страчвае апошнюю надзею на вяртанне свайго жаночага шчасця. І не памылілася…. Прайшоў пэўны час, быў рэпрэсаваны і яе генерал. Яна засталася вольнай: сын і дачка вучыліся ў інстытутах, са сваімі планамі і турботамі.

І нарэшце адбылася іх з «Прафесарам» сустрэча з драматычнай развязкай: ён не дараваў ей здраду, няхай і вымушаную, пакутніцкую. Перанесеныя нечалавечыя здзекі і пакуты нібыта давалі яму чалавечае (а, дакладней, мужчынскае) права не прымаць яе мацярынскай ахвяры, нягледзячы на шчырыя просьбы і нават патрабаванні сына і дачкі…

На пытанне дзядькі Рыгора: «І як жа Вы цяпер жывеце?» ён паведаміў: «Жыву адзін, часта наведваюць дзеці з унукамі, калі-нікалі і яна з імі прыязджае. Галавой я даўно зразумеў тое, што адбылося з намі, але ў сэрцы маім яе няма». Рыгор, пачуўшы гэта, параіў «Прафесару» пасля столькіх пакут кіравацца ў яго ўзросце мудрай французскай парадай: «Зразумець азначае дараваць», на што той з сумам вымавіў: «На жаль, я не француз…».